Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги тошкент шаҳар халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш

4.
 
Сўзлашув нутқини (диалог) шакллантириш.
Болаларга билим ва 
тарбия беришда сўзлашув нутқига (диалог) ўргатиш катта аҳамиятга эгадир. 
Мактабгача тарбия ѐшидаги болалар билан сўзлашиш болаларнинг кундалик 
фаолиятлари ва турли воқеа ҳодисаларни кузатиш натижасида ҳосил бўлган 
тушунчаларни аниқлаш ва уни бир тизимга солишда энг зарурий иш 
вазифаси ҳисобланади. Болада сўзлашув нутқини шакллантириш — бу 
бошқаларнинг нутқини тинглаш ва тушуниш, сўзлашишни қувватлаш, 
саволларга жавоб бериш ва сўрашдир (саволлар бериш). Бола сўзлашув 
нутқининг ривожланганлик даражаси унинг луғат бойлигига, тилнинг 
грамматик томонини эгаллаганлигига боғлиқдир. Болани сўзлашув нутқига 

---

43 
ўргатиш унинг маданий нутқни эганлаганлик даражасига ҳам боғлиқдир. 
Масалан, суҳбатдош билан сўзлашаѐтган вақтда ўзининг ва суҳбатдошининг 
нутқига доимо эътиборли бўлиш, суҳбатдошининг нутқини асло бўлмаслик, 
саволларга одоб билан қўл кўтариб, рухсат берилгач, жавоб бериш, ,,ҳа― ѐки 
,,йўқ― деб қисқа жавоб бермай, балки шошмай, ўйлаб, сўнг тўлиқ, тўғри 
жавоб қайтаришга одатлантириш лозим. Сўзлашганда ўртача овозда фикрни 
тушунарли қилиб баѐн этиш, нутқнинг ѐқимли бўлишига эътибор бериш, 
шунингдек, гапираѐтган вақтда ерга, теварак-атрофга қарамай, балки 
ўртоқларига қараб, икки қўлини ѐнга тушириб, эркин, самимий сўзлашишга 
ўргатиши ва буни ҳар машғулотда болалардан талаб қилиб бориш зарур. 
5.
 
 Ҳикоя қилишга (монолог нутқга) ўргатиш.
Болаларни мактабга 
тайѐрлашда монолог нутқни ривожлантириш жуда муҳимдир. Монолог нутқ 
боладан ўз фикрини тушунарли ва изчил баѐн қилишни талаб этади, бундай 
нутқ турини эса бола 5 — 6 ѐшда эгаллай бошлайди. Чунки бу ѐшда 
мантиқий тафаккур ривожлана бошлайди, болада катта сўз бойлиги 
тўпланади, тилнинг грамматик қурилишини эгаллаб олади. Нутқнинг 
монолог шакли болаларга кўрган нарсалари ҳақида батафсил ва изчил сўзлаб 
беришга, ўз фикрларини тўғри тузилган жумлалар орқали баѐн қилишга 
имкон беради. 
Боғланган нутқ (монолог нутқ) болада бошқаларнинг ҳифоясини 
тинглашга ва уни тушунишга, қисқа, ўзларига таниш бўлган воқеани қайта 
ҳикоя қилиб беришга, эртакда иштирок этувчи қаҳрамонларнинг гапларини 
ифодали айтиб бера олиш малакасининг шаклланишига ѐрдам беради. 
Мактабгача тарбия ѐшидаги (катта гуруҳ) болалар расмда тасвирланган 
нарсалар, ўз ҳаѐтига доир воқеалар ҳақида оддий ҳикоялар тузишга, 
кўргазмали қуролсиз, мустақил тарзда ҳикоя тўқишга ўргатилади. Болаларни 
ҳикоя қилишга ўргатиш уларнинг ақлий ривожланишига ѐрдам беради, фикр 
юритиш доираси кенгаяди, диққат, тафаккур каби психологик жараѐнлар 
ривожланади, нутқи ифодали бўлиб боради, болада ўзини тутиш ва жамоа 
олдида сўзлай олиш малакаси ҳосил бўлади.