Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика

Сўз маъноси нима?


1-вазият

Сўздан нима англашилса, ўша сўзнинг луғавий маъноси бўлиши тушунтирилади. “Думалоқ, бир томони оппоқ, бир томони қип-қизил, ширин бу нима, ўқувчилар?” - дейилса, улар олма дейишлари, “Оппоқ, юмшоқ, момиқдек майин нима?” - дейилса, пахта деб номланиши мумкин.

Ҳикоя ва машқ таркибида ўзлашган сўзларга дуч келамиз. Мактаб, кутубхона, сингари сўзлар онгимизга гарчи сингиб кетган бўлса ҳам, бу сўзлар араб тилидан олинганини, банк, мармелат сўзлари поляк, испан тилларидан ўзлашганини, футбол ингилизча эканлигини айтиб изоҳлаш мумкин.

Ўқувчи луғатини бойитадиган шундай усуллардан фойдаланиш мумкин:

1.Ўқувчиларнинг уй шароити, атроф-муҳит таъсирида ўқувчи нутқини “безаб турган” турган сўзлардан холи қилиш, шева сўзлари, вулгар, жаргон, арго сўзлардан тозалаш, турли қўпол сўзларни қўллашдан тийилиш; жинни, эшак, мол каби ҳақорат сўзларни айтмаслик учун болаларни уялтириш.

2. 
   Машқ ёки матндан изоҳ талаб сўзларни аниқлаш ва мавзу баёнидан аввал сўзни изоҳлаш.
   

2. 
   Матндаги сўз маъноси изоҳлангач, унинг ўрнига синонимини қўллаш, сўзнинг нозик маъносига тушуниб этиш.
   

4. Ўша сўзни янада яхшироқ тушуниш ва нутқ таркибида қўллаш учун, сўз ишлатишни фаоллаштириш учун антонимларини келтириш.

5. 
   Баъзи ҳолат феъли, ҳаракат белгисини ифодаловчи сўзларнинг маъносини ҳолат ва ҳаракат билан амалий изоҳлаш.
   

5. 
   Маъноси тушунарсиз сўзларни қайси тилдан эканлигини, қайси туркумга мансублигини, қандай луғавий маънога эгалигини аниқлаш учун изоҳли луғатлар орқали мустақил ишлаш.
   

5. 
   Ана шу таянч сўзлар иштирокида гап ва кичик матн тузиш.
   

5. 
   Баъзи сўзларни уларнинг вазифасини изоҳлаш орқали тушунтириш: Комбайн- бир вақтнинг ўзида, донни ўрадиган, янчадиган, тозалайдиган
   

124
хўжалик машинаси; аэропорт - самолётлар турадиган, учиб кетадиган ёки келиб қўнадиган жой.

2-вазият

Синонимлар маъносига кўра икки хил бўлади.

1.Тўлиқ синонимлар.

2. 
   Маъновий синонимлар.
   

Маъновий синонимлар ўз маъносига кўра лексик, морфологик, грамматик, фразеологик, синтактик турларга бўлинади.

Синонимлар маъно фарқлари билан нутқнинг таъсирчанлигини оширади, нутқни тушунарли қилади, ҳиссий-таъсирий бўёқни таъминлайди.

Машқ турлари:

1. 
   Берилган синонимик қаторнга гуруҳлаш. Ватан, мақсад, китоб, диёр, ният, мамлакат, мурод.
   

2. 
   Берилган сўзга синоним танлаш: осмон, кўк, само, фалак.
   

3. 
   Туширилган синоним сўзларни ўз ўрнига қўйиб матнни кўчириш. Синонимлар рўйхати машқ остида берилади.
   

4. 
   Синонимлардан мосини қўйиб мосини кўчириш. Синонимлар қавс ичида берилади.
   

5. 
   Синоним ва уларга мос сўз биркмаси ҳосил қилиш учун сўзлаб берилади, сўз бирикмаси тузилади.