Ўзбекистон Республикаси Фуқаро муҳофазаси институти

Бинолар шикастланади
. Кўпчилик инсонларда қаттиқ қўрқув пайдо 
бўлади. Автомобил бошқараётганлар ҳам сезади. 
Тепалик ва тоғ олди зоналарида кўчки, ўпирилиш бўлади. Сув юзида 
тўлқинлар пайдо бўлиб лойқаланади. Қудуқ сувлари сатҳи, миқдори ўзгариши 
кузатилади. Ер ости сувлари сизиб чиқиш ҳоллари бўлади. 
VIII. 
Биноларнинг кучли шикастланиши
. Инсонларни қўрқув ва 
саросима босади. Дарахт шохлари синади, тупроқда бир неча сантиметрли 
дарзликлар пайдо бўлади. Янги сув ҳавзалари пайдо бўлади. Қувурлар 
пайвандланган жойларидан узилиб кетади. Ҳайкаллар ва ёдгорликлар жойидан 

---

135 
силжийди. Ер ости суви ҳаракати кескин ўзгаради. Янги булоқлар пайдо 
бўлади. 
IX. 
Биноларнинг батамом шикастланиши
. Аҳолининг ҳаммасини 
ваҳима босади. Ҳайвонлар кучли овоз чиқариб, бетартиб ҳаракат қилади. Ер 
ости қувурлари узилади, темир йўллар қийшаяди, сув омборлари 
шикастланади. Тупроқда 10 см гача дарзликлар пайдо бўлади. Қоялар қулайди, 
кўчкилар юзага келади. Ҳайкаллар, устунлар йиқилади. 
Х. 
Иншоотларнинг батамом бузилиши
. Сув омборлари, тўғонлар, 
кўприкларда бузилиш бўлади. Ер юзаси ёрилади, тўлқинсимон паст-
баландликлар пайдо бўлади. Ер ости иншоотлари бузилади. Қояларда тош 
кўчиши юзага келади. Канал, кўл ва дарёларда сувлар кучли чайқалади, янги 
сув ҳавзалари пайдо бўлади. 
XI. 
Талофат
. Пухта қурилган иншоотлар: куўприклар, уйлар, тўғонлар, 
темир йўллар жиддий шикастланади. Ер юзасида кенг ёриқлар, узилиш, 
силжиш каби деформацияланиш кузатилади. Тоғ олди зоналарида кучли 
кўчкилар юзага келади. 
XII
. Ер рельефининг узгариши
. Барча ер усти ва ости иншоотлари тўлиқ 
шикастланади. Ёриқлар пайдо бўлиб рельеф буткул ўзгаради. Дарё ўзанлари 
ўзгаради. Йирик тоғ кўчкилари бўлади. Янги кўллар пайдо бўлади. 
Қайд қилинган 12 балли шкала мутлоқ шкала бўлмасдан кейинги 
изланишлар давомида такомиллаштирилиб борилмоқда. Ҳар бир тебранишда 
турмуш шароитида кузатиш мумкин бўлган айрим хусусиятларгагина 
тўхталиб ўтдик. 
Зилзила тўғрисида кўпгина илмий адабиётларда батафсил ёзилган 
бўлсада, унинг ажралмас қисми бўлган, амалиётда аҳоли ҳаракатининг тартиб 
қоидалари назаримда тўлиқ ёритилмаган. Умуман бу жараённи учта, яъни 
зилзиладан олдин, зилзила вақтида ва ундан сўнгги босқичларга бўлган ҳолда 
маълум ҳаракат қоидаларини тавсия этиш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблайман. 
Юқорида келтирилган маълумотлар аҳоли ўртасида зилзила тўғрисида 
қисман маълумотга эга бўлишини таъминласада, лекин энг муҳими зилзиладан 
қандай сақланиш керак ёки муҳофазаланишнинг қандай чора-тадбирлари 
мавжудлиги, ҳар бир фуқаро учун жуда муҳим ва билиши зарур бўлган 
маълумотлар қаторига киради.