|
“VI-VIII асрларда Суғд давлати
конфедератив тизими”
деб номланган бўлиб, унда Суғднинг марказий
подшолик ҳокимияти ва ҳудудий ҳокимликлари ўртасидаги муносабатлар,
Турк хоқонлиги ҳукмронлиги даврида мамлакатдаги ички-сиёсий вазият
билан боғлиқ масалалар ўрганилган.
VI-VIII асрлар Суғднинг тарихий географик жиҳатдан учта бир биридан
табиий чегаралар орқали ажралган ҳудудларида (Бухоро воҳаси, Зарафшон
дарёсининг ўрта ва юқори оқимлари, Қашқадарё воҳаси) ўзига хос
конфедератив Суғд давлат уюшмаси шаклланиш, такомил топиш, араб
истилоси туфайли сўниш даврларини бошдан кечирди.
1
История Самарканда / Отв. ред. И.М.Муминов. Т.I. –Т.: Фан, 1969. –484 б.
2
Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. –М.: Наука, 1970. –288 б.
3
Якубов Ю. Паргар в VII-VIII вв. н.э.: (Верховья Зеравшана в эпоху раннего средневековья) /Отв. ред.
Б.Я.Ставиский. –Душанбе: Дониш, 1979. –218 б.
4
Зиё А. Ўзбек давлатчилиги тарихи. –Т.: Шарқ, 2000. –366 б.
5
Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари / Масъул муҳ. Д.А.Алимова, Э.В.Ртвеладзе. –Т.: Шарқ, 2001. –
207 б.
6
Хўжаев А., Хўжаев К. Қадимги манбаларда халқимиз ўтмиши. -Т.: Маънавият, 2001. –39 б.; Хўжаев А.
Хитой манбаларидаги суғдларга оид айрим маълумотлар // Ўзбекистон тарихи. – 2004. -№1. -Б. 52-60.
13
Суғдда илк ўрта асрлардаги давлат тизимининг сиёсий хусусияти ҳақида
турли фикрлар билдирилган. Суғдча, хитойча, кейинроқ эса, араб тилидаги
манбаларнинг маълумотларига кўра бу даврда Турк хоқонлигининг сиёсий
назорати остида нисбий мустақил ҳолда Суғд конфедератив давлат
тузилмаси амал қилган. Унда бир муддат Кеш ҳокимлиги, 658-659 йиллардан
бошлаб Самарқанд етакчилик қилган. Бухоро воҳасида Самарқанд
ихшидлари хонадони билан яқин қариндош “Чжаову” сулоласи вакиллари
бир неча юз йил (“йигирма икки авлод”) давомида ҳукмрон бўлганлар. Кеш
эса VII аср ўрталарида Самарқандга итоат этиб, ихшид Шишпир (хит. Ша-
ше-пи) ҳукмронлиги тугаган, ундан кейин Кешда ҳокимиятга келган Шиагйе
(Che-a-ho) Вархуманга тобе бўлган. Хитой муаллифлари Сюань Цзан (629-
645) ва Хой Чаолар (727) Суғднинг марказий ва маҳаллий мулкларининг
ўзаро поғоналашган итоат тизими ҳақида етарли маълумот қолдиришган.
Суғдча Муғ тоғи ҳужжатларида ҳам Суғднинг конфедератив давлатчилик
тизими ҳақида хулоса берувчи бой маълумотларни кўриш мумкин.
Суғд конфедерацияси субъектлари дастлаб ҳар уч минтақада маълум
ўзаро автоном ҳолатда бўлган бўлса, VII аср ўрталаридан бошлаб Самарқанд
Суғдининг гегемонлиги асосида ягона давлат атрофида бирлашиш
тенденциясини намоён қилди. Аммо бу тенденция амалда Самарқанд Суғди
ва Қашқадарё Суғдини ўзаро яқинлаштириш даражасида тўхтаб қолди.
Бухорода эса маҳаллий ҳокимият (бухорхудотлар) нисбий мустақиллигини
сақлаган ҳолда фаолият кўрсатди. Марказий Осиё ҳукмрон хонадонлари
ҳақидаги маълумотлар “Бей ши” (“Шимолий хонадонлар тарихи”), “Суй шу”
(“Суй сулоласи тарихи”) ва “Тан шу” (“Тан сулоласи тарихи”) каби Хитой
йилномаларида келтирилган
1
. Уларнинг маълумот беришича, бу хонадонлар
юэчжилар наслидан келиб чиққан бўлиб, Чжаову номи билан танилган. Ушбу
йилномаларда хабар берилишича, Марказий Осиё ҳукмрон уруғларидан
баъзилари кўп авлодларни ўз ичига олган. Масалан, Бухоро ҳукмдорлари
сулоласи 22 авлоддан иборат бўлиб, 400 йилдан ортиқ ҳукмронлик қилган
(авлодга ўртача ҳисобда 20 йилдан ҳисоблаганда).
Қашқадарё Суғдидаги ички сиёсий муносабатлар Кеш билан Нахшаб
ўртасида нисбий автоном хусусият бўлганини кўрсатади. Нахшабда ва Кешда
танга зарблари мустақил анъаналарга эга экани бунинг яққол далилидир. Кеш
масаласида яна шу нарса маълумки, бу вилоят VIII аср ўрталаригача
умумсуғд подшолигининг пойтахти ролига даъвогар бўлган. Ниҳоят бу даъво
Кеш ҳукмдори Суғд подшоси Шишпирдан кейин 654-655 йилларда
Самарқанднинг устун келиши янги сулола қўлида ҳокимият тўпланиши
билан барҳам топди
2
.
1
Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. –М.-
Л.: АН СССР. 1950-1953: Т.I. 1950. –382б.; T.II. 1950. –335 б. ; T.III. 1953. –327 б.
2
Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах… -С. 271,.280, 281; Бабаяров Г., Кубатин А.В. К
новой интерпретации имени правящего рода Самарканда из надписей в росписях Афрасиаба // Самарқанд
шаҳрининг умумбашарий маданий тараққиёт тарихида тутган ўрни. Самарқанд шаҳрининг 2750 йиллик
юбилейига бағишланган халқаро илмий семпозиум материаллари. Тошкент–Самарқанд , 2007. -Б. 216-220.
14
Юқорида
таъкидланганидек, Афросиёб деворий суратларида акс
этган ёзувнинг мазмуни ва изоҳларига В.А.Лившиц ўз фикрини билдирган
1
.
Қолаверса, “Древний Самарканд” номли китобда ҳам бу ёувнинг ўқилишига
оид тузатишлар критилган
2
. Хусусан, суратда дастлаб “
Do'stlaringiz bilan baham: |
