Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

ҒАЗЗОЛИЙ – мусулмон Шарқининг йирик файласуфи . Исломнинг машҳур илоҳиётчиси Абу Ҳомид Мухаммад Ибн Муҳаммад ал-Ғаззолий (1059–1111) Эроннинг Тус шаҳрида, косиб оиласида таваллуд топган. Ғ. дастлабки таълим-тарбияни Тусда олгач, сўнгра, Журжонда ўз илмини давом эттиради. Ўз даврининг машҳур олими –– Абу На. қўлида, ислом асослари билан бирга, бир қатор дунёвий илмларни ҳам ўрганади. Кейинчалик, илмини ошириш мақсадида, Журжондан Тусга қайтгач, олдин Нишопурга, сўнгра, Бағдодга боради. У ерда Ғ. исломий илмлар билан биргаликда дунёвий илмларни, жумладан, мантиқ, фиқҳ, фалсафани чуқур ўрганади.
Ғ. кейинчалик, "Низомия" мадрасасида фиқҳ, мантиқ, ислом фалсафасидан сабоқ берди. Ҳаётининг сўнгги й.ларида мударрисликни ташлаб, зоҳидликка берилиб, ижод билан шуғулланди.
Ғ. фиқҳга оид "Важид", "Қосид", "Ал-Қистос ул-мустақим" ахлоққа оид "Кимёи саодат", "Аюҳал-валад" ("Эй фарзанд") асарларини ҳам ёзган. Ғ.нинг калом таьлимотига оид "Гавҳар ул-ақоид", "Ар рисолат ул-қудсия", "Иқмои ул аввом ан илм ул-калом" каби асарлари нафақат ўз ватанида, балки барча мусулмон мамлакатларига кенг ёй.ган эди. Бу асарлар мадрасаларда ўқитилиб келинган. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ғ.нинг бутун мусулмон дунёсига танилишида "калом" йўлидан чекинган ҳамда исломни заифлаштириш йўлидан борган – муътазилийлар, ботинийларга қарши ёзган "Фадоиқ ал-Ботиния", "Таҳофут ул-фалосифа" каби асарлари унга катта шуҳрат келтирган. Ғаззолий ўзининг "Иҳиёи улум ад-дин" ("Диний илмларнинг тирилтириш") ва б. асарларида ислом таълимотининг яхлит системаини ишлаб чиққан ва уни фалсафий жиҳатдан асослашга уринади.
Ғ. билишни инкор этмаган бўлса-да, Оллоҳни ақл билан эмас, балки махсус руҳий жисмоний (психофизик) ҳаракатлар – сиғиниш, ибодатлар орқали англаш мумкин, деган эди. У ўзининг "Таҳофут ул-фалосифа" ("Фалсафанинг раддияси") асарида ўтмишдош файласуф алломалар–– Форобий ва Ибн Синони Платон ва Аристотель фалсафий таълимотлари таъсирида бўлганликлари, уларнинг қарашларини қабул қилганликлари учун қаттиқ танқид қилган эди. У ўзининг мазкур асарида Абу На. Форобий ва Ибн Синоларнинг исломий илмларини, хусусан, Қуръони Каримни инсон ақлий билимлари тарозиси билан ўлчашларни қоралаб, инсонларнинг ақлий билимларини Қуръон таълимоти асосида ўрганиш керак, деган, “Иҳиёи улум ад-дин” асарида билиш инсоннинг дилида юзага келади, у инсоннинг дилида мужассамланади, деган фикрга келади.
“Дил, – дейди имом Ғаззолий, – бу илоҳий неъмат, уни оддий жисмий юрак маъносида тушунмаслик лозим. Жон, деб давом этади яна, – Оллоҳ сингари оламдан ташқарида, олам эса – Оллоҳ томонидан яратилган”. У ислом ақидаларини мистик-неоплатоник ғоялар билан қориштирди. Ғаззолийнинг бу қарашларини ўрта а. даврининг йирик файласуфи Ибн Рушд “Раддияга қарши раддия” асарида қаттиқ танқид остига олди.
Ғ. ўз асарларида тасаввуф таълимотига ҳам катта қизиқиш билан қараган. У ўзининг, “Аюҳал-валад “, “Иҳиёи улум ад-дин” каби асарларида тасаввуф илми тўғрисида ўз қарашларини баён этган. У тасаввуфни калом таълимоти билан бирлаштириш йўлидан борди. Бу билан у амалда ислом илоҳиётчиси сифатида ғоявий кураш майдонига чиқди.