Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

КОРРЕЛЯЦИЯ (лот. correlatio–нисбат, нарса ва тушунчаларнинг ўзаро муносабати) – мутаносиблик тамойили.
К.дан Аристотель, Гиппократ ўз тадқи­қотларида кенг фойдаланишган. Ўрта асрларга келиб биология фанининг ривожланиши билан у янада такомиллаштирила бошланди. К. К.Кювье, Ф.Гальтон, О.Браве, К.Гауссларнинг ишларида, математик статистикада қўлланилган. Н.И.Вавилов ўз ишларида к.нинг билиш жараёнидаги аҳамиятини таъкидлаб ўтди.
Турли фанларда мураккаб нарса ва ҳодисаларнинг ўрганилиши туфайли к.вий боғланишлар тўғрисида турли таърифлар, маълумотлар пайдо бўла бошлади (оддий к., мураккаб к. ва б.). Оддий к.да одамнинг бўйи ва оғирлиги ўртасидаги боғланишни келтириш мумкин.
Фалсафий адабиётда к.вий боғланишларни функционал боғланишлар билан айнан бир, деган фикрлар учраб туради. Лекин, бу нотўғри. К.вий боғланишлар ўз хусусиятларга эга (ўртача миқдорни аниқлашда кенг қўлланилади). Функционал боғланишлар динамик хусусиятга эга бўлса, к.вий боғланишлар статистик аҳамиятга эгадир.
Шаклга нисбатан к. чизиқли, эгри чизиқли йўналишга қараб, тўғри ва тескари бўлиши мумкин. Метеорология, гидрогеология ва б. фанларда к.вий метод орқали олинган натижалар жадвал ёрдамида ифодаланади ва улардан назарий хулосалар чиқарилади.
Ҳозирги даврда к. математикадаги эҳтимоллар назариясидан тортиб, биология, геология, география, кибернетикагача, шунингдек бошқа фанларда кенг фойдаланилмоқда.
Иқтисодиётда математик–статистик методларнинг қўлланилиши натижасида к.нинг аҳамияти ошиб бормоқда.


КОЭВОЛЮЦИЯ (лот. co-evolutio – биргаликда ривожланиш) битта системани эволюцияси бошқа системанинг ўзгариши, ривожланиши билан боғлиқлиги, ҳамкорликда дунёнинг мураккаб системаси ва ўзаро алоқадаги эволюцияси. К. табиат ва жамиятнинг ўзаро алоқадорлик ва боғланиш асосида ривожланишида номоён бўлади. Жамият (ноосфера, теҳносфера)нинг ривожланиши табиат(биосфера)га боғлиқдир. Ҳозирги кунда коэволюцион ривожланишда номутаносиблик ва гармониянинг бузилишини кузатиш мумкин. Чунки жамият ривожланишининг суръатлари мисли кўрилмаган даражада тезлашиб кетди. Натижада табиат ривожланишида ўзига ҳос муаммолар вужудга келди. Коэволюцион ривожланиш гармониясини тиклаш жамият олдида турган тараққиёт моделларидан энг мақбулини танлашга боғлиқ бўлиб қолмоқда.