Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

 

---

119 
XIVA – QO`QON SIYOSIY-DIPLOMATIK MUNOSABATLARI 
 
Mubinov M.A., BDU o`qituvchisi, [e-mail]
 
 
Istiqlol yillarida O`rta Osiyodagi davlatchilik va tashqi siyosiy jarayonlar tarixining XIX 
asr davrini o`rganishga katta e‘tibor qaratilmoqda. So`z yuritilayotgan davrda mintaqada mavjud 
bo`lgan uchta xonlik – qo`ng`irotlar sulolasi hukmronligi (1804-1920) davridagi Xiva, minglar 
sulolasi hukmronligi davridagi (1710-1876) Qo`qon xonliklari va mang`itlar sulolasi 
hukmronligi davridagi (1747-1920) Buxoro amirligi tarixi bilan bog`liq tadqiqotlar qilinmoqda. 
Buning natijasida, keyingi yillarda mazkur uch xonlik tarixiga doir ko`plab ilmiy tadqiqotlar 
vujudga keldi. Uch xonlik tarixi, ularning Sharq va G`arbning boshqa davlatlari bilan tashqi 
aloqalari tadqiqi jarayonida ularning bir-birlari bilan elchilik munosabatlari masalasi ham muhim 
o`rin tutgan. Uch xonlik o`zaro siyosiy, iqtisodiy va madaniy munosabatlari tarixi ham Sharq 
davlatlari bilan munosabatlarga o`z ta‘sirini o`tkazgan. 
Xiva-Buxoro, Buxoro-Qo`qon, Xiva-Qo`qon o`rtasida o`zaro diplomatik, savdo-sotiq 
aloqalari davom etib, xonliklar o`zaro va o`z qo`shnilari bilan aloqalarni yaxshilashga hamda bu 
orqali o`z siyosiy nufuzini ko`tarishga uringanlar. XIX asrda Xiva xonligidagi mahalliy 
tarixchilar tomonidan yaratilgan tarixiy manbalarda Qo`qon va Xiva xonliklarining siyosiy, 
aniqrog`i, elchilik munosabatlari tarixi qanday aks etgani, qaysi masalalarga asosiy e‘tibor 
qaratilgani haqida fikr yuritiladi
113
. Bu borada Xiva xonligining Qo`qon xonligi bilan aloqalari, 
Qo`qondan kelgan elchilar va ularga hamroh qilib jo`natilgan elchilar haqidagi ma`lumotlarni 
keltirish orqali fikrimiz oydinlashadi.
XIX asr boshida – Xivada qo`ng`irotlar hukmronligi davrida – Qo`qon xonligida 
Olimxon hukmronlik qilardi. 1810-yildan Qo`qonda Umarxon (1810-1822) hukmronligi 
boshlanib, uning davrida katta ijobiy o`zgarishlar ro`y berdi. Xonlikdagi rivojlanish uning 
kuchini oshirdi: Umarxon Qo`qonni Buxoro amirligiga qaramlikdan qutqarib, mustaqil va kuchli 
davlat bo`lishi uchun harakat qila boshlaydi. Ayni maqsad yo`lidagi o`zgarishlar sabab Buxoro 
amirligi Qo`qonga nisbatan raqobatchi, keyinchalik, dushmanlik pozitsiyasida bo`ldi 
[Бабаджанов: 48]. Natijada, Qo`qon xonligi Xiva xonligi bilan yaqinlashish siyosatini olib 
boradi.
Mirzo Qalandar Mushrifning ―Shohnomayi nusratpayon‖ asarida 1821-yilning may oyida 
Qo`qon hukmdori Umarxon saroyiga Xiva xoni Muhammad Rahimxon I (1806-1825) nomidan 
rasmiy maktub bilan kelgan elchilik va uning oqibatlari xususida so`z boradi. Muhammad 
Rahimxonning Umarxonga yuborgan maktubida shunday jumlalar bor: ―Agar men tomonga 
marhamat nazarlari bilan ishora qilib, sarkashligi bila ma‘lum bo`lgan Buxoro podshohining 
ahvolini xarob qilishga amr qilsalar, agar Parvardigor o`z lutfi karami bilan madadkor bo`lsa, 
aminmanki, ularni tag-tugi bilan yulib tashlardim. Assalom attaqsir‖ [Xudoyberganov: 87]. 
Elchilar keltirgan maktub va Umarxonning unga javobi Xiva va Qo`qon xonliklari o`rtasida 
Buxoro amirligiga qarshi harbiy ittifoq tuzilganini anglatadi. Chunki bu ikki tomon o`rtasidagi 
elchilik bordi-keldisi uchta davlat o`rtasida yuz bergan harbiy-siyosiy jarayonlarga bevosita 
aloqadordir. Markaziy Osiyo mintaqasida asosiy ta‘sirga ega hukmdor mavqeini egallash 
borasida ham Amir Haydar va Umarxon o`rtasida kurash Qo`qon va Xiva xonliklari 
113
Munis (1778-1829) ―Firdavs ul-iqbol‖, Ogahiy (1809-1874) ―Riyoz ud-davla‖ (Olloqulixon hukmronligi davri 
haqida), ―Zubdat ut-tavorix‖, ―Jome ul voqeoti sultoniy‖, ―Gulshani davlat‖, ―Shohidi iqbol‖. 

---

120 
yaqinlashuviga turtki bo`ldi. Amir Haydar hukmronligining boshlaridanoq Usmonli turklar 
davlati bilan aloqalarini yaxshilab, Qo`qon va Xiva xonlarining turk sultoni bilan yaqinlashuviga 
to`sqinlik qilib turadi [Анке фон Кюгеллен: 112]. Umarxon Muhammad Rahimxon I taklifini 
qabul qilib, Xiva elchilariga Abduholiq qorovulbegini hamroh qilib sovg`a salomlar bilan 
jo`natdi. Bu hol Buxoroga qarshi rasman Xiva-Qo`qon harbiy ittifoqi tuzilganidan darak beradi. 
Ko`p o`tmay ittifoqchilar amaliy harakatlarni ham boshlab yuborishgan. Xususan, o`sha yilning 
ramazon oyining 27-kunida (1821-yil 28-iyun) Umarxon saroyiga Xiva qo`shini Buxoro 
tumanlariga yetib kelgani haqida xabar keladi. Bu vaqtda Umarxon ham urushga alohida 
tayyorgarlik ko`rgani shubhasiz. Chunki ramazon hayiti o`tishi bilan u ham 12 ming askar bilan 
yurishga otlandi. ―Tarixi Turkiston‖ asari muallifi Mirzo Olim Maxdum Umarxonning Buxoroga 
yurishini faqatgina xitoy-qipchoqlarning iltimosiga binoan bo`lganini ta‘kidlaydi [Mirzo Olim 
Mahdum hoji: 86]. Buxoro va Xiva manbalari mualliflari xitoy-qipchoqlar Shahrisabz, Urgut 
hokimlarining Umarxon va Muhammad Rahimxon I o`rtasidagi ahdlashuv, o`zaro (ehtimol 
maxfiy) yozishmalaridan xabarlari bo`lmagan. Shu sabablimi, ―Tarixi Amir Haydar‖ asarida 
Muhammad Rahimxon I Qo`qon xoniga emas, balki xitoy-qipchoq sardorlariga hamkorlikni 
taklif qilib maktublar yuborgan deyiladi. Samarqand qamalida Amir qiyin ahvolda qoladi. 
Shahar ulamolari tinchlik so`rab Umarxonga arznoma yozadilar. Mashhur ―ko`k tosh‖ (sangi 
kabud) ni sulh evaziga beradilar. Umarxon arzlarni qabul qilib, O`ratepa orqali Qo`qonga qaytib 
ketadi. Mirzo Qalandar Mushrif esa Xiva qo`shini Qorako`lgacha kelgani to`g`risida ma‘lumot 
beradi, xolos. Muallif Muhammad Rahimxonning keyingi faoliyatiga e‘tibor bermagan. Lekin 
Umarxon bilan doimiy aloqalar bo`lib turgan [Анке фон Кюгеллен: 114].
Xulosa qilib aytganda, XIX asrda Xiva, Qo`qon va Buxoro xonliklari orasida diplomatik 
aloqalar siyosiy vaziyatga qarab o`zgarib turdi. Xiva va Qo`qon aloqalari Buxoro amirligiga bu 
munosabatlarda imkon qadar oz qatnashganligiga, ushbu aloqalarda Dashti qipchoq, Usmoniylar 
saltanati aralashib turganligi ma‘lum bo`ladi [Гулямов: 247-251].
 
Adabiyotlar: 
1. Анке фон Кюгеллен. Легитимация среднеазиатской династии мангитов в 
произведениях их историков (XVIII-XIX вв.). –Алматы, Дрейк пресс. 2004. 
2. Бабаджанов Б.М. Кокандское ханство: власть, политика, религия. –Токио-Ташкент, 
2010. 
3. Mirzo Olim Mahdum hoji. Tarixi Turkiston. –T.: Yangi asr avlodi, 2008. 
4. Muhammad Rizo Erniyozbiy o`g`li Ogahiy. Riyoz ud-davla. V jild. –T., 1978. 
5. Muhammad Rizo Erniyozbiy o`g`li Ogahiy. Zubdatu-t-tavorix: tarixlar sarasi. – T.: 
O`zbekiston, 2009. -137 b. 
6. Гулямов Х.Г. Дипломатические отношения государств Средней Азии с Россией в XVIII 
– первой половине XIX века. Ташкент, 2005, -С.247-251. 
7. Xudoyberganov K. Xiva xonlari tarixidan. –Urganch, 2008. 
 
 
 

---

121