Ўзбекистон республикаси фанлар академияси

 
 

---

116 
Адабиѐтлар: 
1.Беруний. Ўтмиш халқлардан қолган ѐтгорликлар. I-жилд. 1968.
2. Лелеков Л.А. Авеста в современной науке. – М.: 1992. – 196 с. 
3. Дорошенко Е. А. Зороастрийцы в Иране. М.: Наука, 1982. 132 с. 
4. Бойс Мери. Зороастрийцы. Верования и обычаи. Москва.: 1987. –С. 302.
5. Рапопорт Ю.А. Хорезмийские остадоны. // СЭ. 1962. – №4. -С. 67-83. 
6. Рак И.В. Мифы древнего и раннесредневекового Ирана. – СПб.: ―Нева‖, ―Летний сад‖, 
1998. – 560 с., илл. 
7. Мейтарчиян М.Б. Погребальный обряд зороастрийцев. – М.: Институт 
востоковедения РАН, 2001. 
8. Толстов С.П. Древний Хорезм. М., ―Наука‖, 1948 
 
 
XIX АСР ОХИРИ-XX АСР БОШЛАРИДА ХОРАЗМ ВОҲАСИДАГИ
ИЖТИМОИЙ ҲАРАКАТЛАР ХУСУСИДА 
 
Мажидов А.С., ЖДПИ Тарих ўқитиш методикаси кафедраси ўқитувчиси,
Тиловбоев М., ЖДПИ 2-босқич магистранти 
 
Бизнинг тарихга муносабатимиз жиддий равишда ўзгариб, тарихни ўрганишга 
иштиѐқимиз ошиб бораѐтгани, ниҳоят, миллатимиз руҳиятида тарихни англаш ва тарихни 
тушунишнинг янги даври бошланганидан нишонадир. Бугун биз ўтмишга шунчаки қарай 
олмаймиз. Бугун биз тарихимизни одатдагидай кўр-кўрона варақлай олмаймиз. Унга 
нисбатан бефарқ бўлолмаймиз. Ички бир маънавий эҳтиѐж ўтмишга назар солиш орқали 
тафаккур тарзимизни ўзгартириш заруратини ўртага ташлади. 
Тарих миллатни бир ва бор қиладиган асосий омилдир. Узоқ йиллар давомида 
ўзбек халқи тарихи бошқа миллат ва мамлакатларнинг нуқтаи назаридан баҳоланди. 
Халқимиз тарихи ―ўзбек‖ атамаси пайдо бўлган тарих билан кифояланмайди. Миллатимиз 
кўҳна дунѐнинг энг эски қавмларидан бири сифатида жаҳон цивилизациясининг 
чорраҳасида келган миллат мақомида олиб қаралмоғи лозим [Н.Ж.Холиқова., 
Р.А.Алибекова:70]. 
Дарҳақиқат, сабр-матонат, интизом халқимизга хос хусусиятлар бўлгани учун ҳам 
биз тарихимиз билан, тарихий шахсларимиз билан фахрланамиз. 
XIX аср охири- XX-аср бошларида Хива хонлигидаги асосий ижтимоий ҳаракат 
жадидчилик ҳаракати бўлди.Рус босқинидан кейин мустақилликнинг йўқотилиши, сиѐсий 
ҳақсизлик ва адолатсизлик бутун жамият аҳлини Россия давлатига қарши кучли 
мухолифатга айлантирди. Уларнинг орасида маҳаллий юқори табақаларнинг илғор 
вакиллари ҳам бўлиб, озодлик ғоялари борган сари куч-қувватга тўлиб борди. Бу ғоялар 
жадидлар сиѐсий фаолиятининг асосини ташкил этди. 
Босқинчилар Туркистон халқларининг эрки, инсоний ҳуқуқларини поймол қилиш, 
моддий бойликларини тортиб олиш билан қаноатланмай маънавий мулкини ҳам талон-
тарож қилдилар [А.Набиев:57]. 
Россия империяси босқинчилари маҳаллий халқни жаҳон тараққиѐтидан четда 
қолдириб, фан ва маданиятнинг ўсишига катта тўсқинлик қилди. 

---

117 
А.Н.Куропаткин ―Биз 50 йил мобайнида туб жой аҳолини тараққиѐтдан жиловлаб, 
мактаблар ва рус ҳаѐтидан четда тутиб келдик‖,[О.Қўшжонов.,Н.Полвонов:265]-деган эди. 
Чунки уларнинг Туркистонда олиб борган сиѐсати: ―Россиядаги мусулмон халқларига 
бирорта ҳам ижтимоий-сиѐсий ҳуқуқ бермаслик керак‖, деб фикрловчи П.Ильминский 
каби сиѐсатдонлар қарашларига таянган эди. XIX асрнинг иккинчи ярми-XX аср 
бошларидаги ана шундай шароит жадидларнинг сиѐсий, иқтисодий ва маънавий 
қарашларини белгилаган эди. 
Бизга маълумки, Хива хонлиги сиѐсий ҳокимиятини қўлга киритган қўнғирот 
хонларининг дастлабки ҳукмдори Элтузархон (1804-1806 й.й.) давридан бошлаб тарихга, 
тарихнависликка эътибор берилган. XIX асрнинг биринчи ярмида қўнғирот хонларининг 
ҳомийлиги натижасида Мунис ва Огаҳий томонидан шакллантирилган тарих ва 
таржимашунослик мактаби XIX асрнинг иккинчи ярми-XX аср бошларида Хива 
хонлигида вужудга келиб маърифатпарварлик йўналиши намояндаларининг етишиб 
чиқишига туртки бўлди. 
Чунончи, В.В.Бартольд: ―Мунис ва Огаҳий томонидан яратилган адабий ва 
тарихий асарлар қанчалик камчиликка эга бўлмасинлар, тарихий воқеаларни баѐн этиш ва 
уларда келтирилган фактик материалларнинг кўплиги жиҳатидан бизгача етиб келган 
Бухоро ва Қўқон хонликлари тарихи бўйича ѐзилган ҳамма асарларни ўзидан анча орқада 
қолдиради‖,[О.Қўшжонов.,Н.Полвонов:268]-деб бир қарашда Огаҳий ва Муниснинг 
тарихнавислик фаолиятини мақтаганга ўхшайди, аслида уларнинг камчиликка эга 
эканлигига алоҳида урғу беради. Чунки, миллатни итоатда сақлашнинг муҳим қуроли-
унинг қалбида ўз тарихига менсимасдан қараш туйғусини шакллантиришдир. Ўша давр 
мафкураси бунга шу даражада эришдики, ҳали-ҳанузгача китобхонлар бу асарларни тўлиқ 
ҳолда ўқиш имконига эга бўла олганлари йўқ. 
Ҳатто Хоразм тарихнавислик мактабининг вакилларидан бири Муҳаммад Юсуф 
Баѐний ҳам Огаҳийнинг бу асарлари билан таниша олмаганлигини 1911-1913 йилларда 
яратилган ―Шажарайи Хоразмшоҳий‖ асарида айтиб ўтади: ―Аммо Муҳаммад Аминхони 
жаннатмакон ва Абдуллохони фирдавсошиѐн ва Қутлимуродхони мағфурнинг 
воқеотларин Огаҳий алайҳур раҳма китобат қайдиға киргузган эрканлар. Ул нусха 
топилмади. Фақир ноилож бўлуб оларнинг замонларида хизматларига оралашиб юруган 
қарриларни топуб, олардин сўз сўраб эҳтиѐт била таҳқиқин этиб мазкур бўлғон уч 
хоннинг воқеотларининг таҳририн этдим. Яна Муҳаммад Раҳимхони жаннатмакони 
сонийнинг етти йилларининг воқеотларин ҳам Огаҳий алайҳур раҳма китобат қайдиға 
киргузган эрканлар. Ул ҳам топилмади‖ [Баѐний:103]. Чунки 1873 йили руслар Хивани 
босиб олгач, хон хазинаси билан бирга ундаги китобларни ҳам олиб кетишган эди. 
Дарҳақиқат Хива хонлигида вужудга келган тарихнавислик, таржимонлик 
мактаблари изсиз кетмади. У янги бир авлод шаклланиши ва адабий муҳитнинг вужудга 
келишига асос бўлди. Муҳаммад Раҳимхон II (Феруз), Комил Хоразмий, Қозикалон 
Салимохун каби маърифатпарвар шоир,шоир,аллома-амалдорлар Огаҳий яратган 
мактабнинг тарбияланувчилари эдилар. 
Чунончи, XIX аср охирларида Хоразмда маънавий ҳаѐтни ривожлантиришда, 
жадидчилик ҳаракатининг маърифатпарварлик босқичи шаклланишига беқиѐс катта ҳисса 
қўшган шоир, мусиқашунос ва давлат арбоби Паҳлавон Ниѐз мирзабоши Комил 
Хоразмийдир (1825-1899 й.й.). 

---

118 
Саройда ишлаган даврларида Комил Хоразмий ҳаттотлик, мусиқашунослик 
ишлари бўйича 50 нафардан ортиқ шогирдлар тайѐрлаб етиштирди. Комил Хоразмий 
давлат арбоби сифатида Хоразм халқининг маънавий маданиятини ривожлантиришга 
катта ҳисса қўшди. Унинг иштирокида ва Феруз ҳомийлигида Хива шаҳрида нашриѐт 
ташкил қилинган.
1883 йилда Комил Хоразмий Хива хони Муҳаммад Раҳимхон II билан бирга 
Москва, Санкт-Петербург шаҳарларида бўлиб, рус халқи маданияти ва ҳаѐтини ўрганади 
ҳамда илғор маданият, санъат намуналарини Хивада ҳам йўлга қўйиш ишини хонга 
тарғиб қилади. Сафардан қайтгач, у Хивада рус-тузем мактаби очилишига раҳномолик 
қилди [Жумабоев Й.:55-60]. 
Тарихдан аѐнки, ҳуррият ва озодликка ҳеч қачон қурбонсиз эришилмаган.Ҳоким 
мутега озодликни ҳеч қачон ўз ихтиѐри билан қўш қўллаб топширмаган. У фақат куч 
билан, қон билангина олинган. Жадид маърифатпарварларининг раҳнамоларидан бири 
Мунавварқори Абдурашидхоновнинг: ―Алҳосил, Туркистон мусулмонлари зулм 
панжасининг остида шул қадар эзилдилар ва ҳуррият, ҳуқуқ йўлида шу қадар кўп қурбон 
бердиларки, бир-икки ой ичида бошқа миллатларнинг 145 йил ичида берган қурбонларига 
қувлаб етишдилар. Мана бу қурбонлар жаноби Ҳақ даргоҳида энг мақбул қурбонлар 
бўлди..‖[М.Абдурашидхонов. Мақбул қурбонлар // Нажот.-Т., 1917, 26 март]. 
Хулоса қилиб айтганда Хоразм воҳасидан етишиб чиққан маърифатпарварларнинг 
миллат манфаатлари йўлида амалга оширган барча саъй-ҳаракатлари маҳсули мана 
бугунга келиб ўз меваларини бермоқда. Истиқлол йўлида жон фидо этган аждодларимиз 
ѐди учун бизнинг авлод юртимиз мустақиллигини кўз қорачиғидек асраб-авайламоғи 
зарур. 
Мустақиллик туфайли биз миллий зиѐлиларимиз ва жадидларнинг фаолияини кенг 
ўрганиш имкониятини қўлга киритдик. Уларнинг илгари сурган ғояларини ўрганиш, 
улардан ҳуқуқий-демократик давлат барпо этиш йўлида самарали фойдаланишимиз зарур. 
Буюк мутафаккир-алломаларимиз ва миллий зиѐлиларимиз ҳаѐтининг ўзи 
ѐшларимиз учун ибрат, Ватанга садоқат ифодасидир. Шундай буюк ўтмишдошларимиз 
бўлганлиги бизда миллий ғурур уйғотади, ўз Ватани ва халқига садоқат билан хизмат 
қилишга чорлайди, шунингдек фуқаролик онгини шакллантиради. 
 
Адабиѐтлар: 
1. Тарихий манбашунослик муаммолари.// Илмий-амалийанжуманматериаллари. Ўз 
МУ.Т., 2013. 
2. А.Набиев. Мустақиллик учун кураш ѐхуд парчаланган Туркистон тарихи. Т.: 
―Ёзувчи,‖1998. 
3. О.Қўшжонов., Н.Полвонов. Хоразмдаги ижтимоий-сиѐсий жараѐнлар ва ҳаракатлар. 
―ABU MATBUOT-KONSALT‖, Т.2007. 
4. Муҳаммад Юсуф Баѐний. ―Шажарайи Хоразмшоҳий‖. Т.: Ғафур Ғулом номидаги 
Адабиѐт ва санъат нашриѐти, 1994. 
5. Жумабоев Й. Ўзбекистонда фалсафа ва ахлоқий фикрлар тараққиѐти тарихидан. Т.: 
―Ўқитувчи‖, 1997. 
6. Абдурашидхонов М. Мақбул қурбонлар // Нажот.-Т., 1917, 26 март сони.