Ўзбекистон республикаси фанлар академилси хоразм маъмун академияси

Бартолъд В В
Исторня культурной жнэни Туркестана. С Пб., 1927. С. 113.
3 
Ваёниъ
Шажарайи хораэмшохий. Т., 1992. 103-бет.
266
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

йили руслар Хивани босиб олгач, хон хазинаси билан бирга 
ундаги китобларни ҳам олиб кетишган эди: «Яна бир уйда уч юз 
мужаллад ёзма музайян китоблар бор эрди ва чоройнаву совутлар 
ва дубулғалару куллуку тизлику ўк-ёйларнинг ҳаммасига енгил 
мутассариф бўлди, чун ҳаммаси мурассаъ ва мужавҳар ва 
баҳодир нимарсалар эрди, Петербурғға юборилди»1.
Хива хонлигида вужудга келган тарихнависл ик, таржимонлик 
мактаблари изсиз кетмади. У янги бир авлод шаклланиши ва 
адабий муҳитнинг вужудга келишига асос бўлди. Муҳаммад 
Раҳимхон II (Феруз), Комил Хоразмий, Қозикалон Салимохун 
каби маърифатпарвар шоир, аллома-амалдорлар Огаҳий яратган 
мактабнинг тарбияланувчилари эдилар.
XIX 
аср 
охирларида 
Хоразмда 
маънавий 
хаётни 
ривожлантиришда, 
жадидчилик 
ҳаракатининг 
маърифат- 
парварлик босқичи шаклланишига беқиёс катта ҳисса қўшган 
шоир, мусикашунос ва давлат арбоби Паҳлавон Ниёз мирзабоши 
- Комил Хоразмийдир (1825-1899 й.й.).
Саройда ишлаган даврларида Комил Хоразмий ҳаттотлик, 
мусикашунослик ишлари бўйича 50 нафардан ортик шогирдлар 
тайёрлаб етиштиради. Комил Хоразмий давлат арбоби сифатида 
Хоразм халкининг маънавий маданиятини ривожлантиришга 
салмокли 
ҳисса кўшади. 
Унинг иштирокида 
ва Феруз 
ҳомийлигида Хива шаҳрида нашриёт ташкил килинган.
Эрондан Иброҳим Султон номли матбаачи саройга ишга 
таклиф этилади. Чунки Шарқца биринчи матбаа 1832 йили 
Эронда пайдо бўлган.эди.2 Иброҳим Султон маҳаллий ёшлардан 
Отажон Абдаловга матбаачилик сирларини ўргатади, 187^ 
йилдан бошлаб баъзи ҳужжатлар тошбосма усулида чоп этилг 
бошлайди. 1876 йилда Абу Наср Форобийнинг «Нисоб-ус-сибён> 
(«Болалар насибаси») номли фалсафий асари тошбосмада чоп 
этилган3. Феруз Отажон Абдаловга Муҳаммад ва Худойберган
1 
Баёний.
Ўша асар, 53-бет.
г КамилАваз.
Тошбосма. //Хива. 1997, №7-8. 16-бет.
5 
Давлатёр Раҳим, Шихназар Матрасуя
Феруэ: шох аа шоир кисматн. Т.: Ғафур Ғулом номндаги 
нашриСт, 1991. 103-бет.
267
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳаррот, Худойберган муҳркан, Исмоил девон ва Комил девон 
каби тараккийпарвар кишиларни ёрдамга кўяди.
1883йилдаК омилХ оразмийХ ивахониМ уҳам мадРаҳимхон 
II билан бирга М осква, Санкт-Петербург ш аҳарларида бўлиб, 
рус халки маданияти ва ҳаётини ўрганади ҳамда илғор 
маданият, санъат намуналарини Хивада ҳам йўлга кўйиш 
ишини хонга тарғиб килади. Сафардан кайтгач, у Хивада рус- 
тузем мактаби очилишига раҳнамолик килди1. Бу эса ўша 
давр ёш ларининг дунёвий ишлардан баҳраманд бўлиш ларида 
муҳим аҳамият касб этди.
Муҳаммад Раҳимхон II (Феруз) даврида матбаачилик, рус- 
тузем мактабларинингочилиши,шеъриятвамусикакечаларининг 
йўлга кўйилишида Комил Хоразмийнинг хизмати бекиёс бўлган. 
«Муҳаммад Раҳимхон соний Хоразм ўлкасида ўзидан бошқа 
кучли ва нуфузли ёт бир кувватни кўргач, бир хили замонлар 
мутаассир бўлиб юрди. Ўзини тасалли килажак ҳеч бир машғулот 
топмоқдин ожиз эди. Бирок онинг атрофидаги одамлар, хусусан 
мусикашунос Паҳлавонниёз Мирзабоши хоннинг бу ҳолини 
англаб, они мажлислар тузмакка қизиктирди»1
2. Натижада 
Баёний, Камёб, Лаффасий, Аваз Ўтар, Мутриб, Чокар каби 
тарихчи 
ва тараккийпарвар демократик кайфиятдаги шоирлар 
етишиб чиқдилар. Улар асарларида мавжуд тузум иллатлари, хон 
амалдорлари, бойларнинг зўравонлиги ва порахўрликларини 
халкқа фош этиб, шонли ўтмишни ўрнак қилиб, янги тузумга, 
янги ҳаёт, тараккиёт ва истиклолга умид уйғота билдилар. 
Бу асарлар маърифатпарварлар, жадидларнинг дунёкараши 
шаклланишига катта таъсир кўрсатди.
Бу жараёнга Хива хонлиги билан Россия ўртасидаги сиёсий, 
иктисодий ва маданий алокаларнинг кенгайиб бориши ҳам, 
шубҳасиз, катта таъсир кўрсатди.
Матбаачилик, 1880 йилда иш бошлаган Хивадаги биринчи
1