Ўзбекистон республикаси фанлар академилси хоразм маъмун академияси

Жумабоев Й.
Ўзбекистонда фалсафа ва ахлокий фикрлар тараккиёти тарихидан. Т : Ўкитувчи.
1997. 55-60-бетлар.
2 
Мулла Бекжан Ра^монўели. МуҳаммадЮсуфДевонзода.
Хораэм мусиқий тарихчаси. Т.: Ёзувчи,
1998. 12-бет.
268
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

амбулатория, шунингдек, хивалик савдогарлар, илғор фикрли 
кишиларнинг Москва, Петербург, Қозон каби шахарларда бўлиб, 
рус фани ва маданияти билан танишуви ҳам бу дунёқарашни 
мустаҳкамл ади.
Жадидчилик 
маърифатпарварликдан 
кучли 
сиёсий 
ҳаракатгача бўлган мураккаб ривожланиш йўлини босиб 
ўтди*
1. Хива жадидлари фаолиятида хам айнан шу йўл кўзга 
ташланади.
Жадидчилик давлат, тузум, бошкарувни ислоҳ килиш ва 
миллатни ривожлантириш оркали жамиятни янги тараққиёт 
боскичига олиб чикишни мақсад килиб кўйган гоя ва аниқ 
амапий тадбирларни ўзида мужассамлаштирган тизим бўлиб, 
мусулмон туркий оламини жаҳон маърифати, илми даражасига 
кўтариш ғояси билан суғорилган.
Жадидчилик Марказий Осиёда ва 
Европадаги илғор 
ислоҳотлар оқими таъсири остида XIX аср охири ва XX 
аср бошларида вужудга келди ва ижтимоий тараккиётда 
бурилиш боскичини белгилаб берди, Миллий зиёлилар, илғор 
тараккийпарвар кучлар мустамлака Туркистон, Россияга ярим 
карам бўлган Бухоро ва Хива хонликларидаги инқирозли 
аҳвол, бу ўлкаларнинг умумжаҳон тараккиётидан тобора ортда 
колаётгани,маҳаллийахолинингерваэркучунинтилиш ларининг 
бостирилиш сабабларини, нафақат иқтисодий соҳада, балки 
диний, маънавий соҳада ҳам юзага келган турғунликни чукур 
англаб етдилар ва улар онгида жамиятни ислоҳ этиш ғояларини 
уйғотдиларки, бусиз тарақкиётни тасаввур ҳам этиб бўлмас эди. 
Ватанимиздаги бу ислоҳотчилик ҳаракати мураккаб, тарихий 
жиҳатдан серкирра йўлни босиб ўтди2.
М устақилликдавридаолибборилаётганилмийтадқикотларда 
Туркистон ва Бухоро жадидларининг шаклланишида XX аср
Алимова Д.
Жадндчилик мустакиллик даври тарихчиси талкинида. //Ўтбекистон тарихи: янги 
нигах. Т.: Эльдинур, 1998. 4-бет
1 
Алимова Д.А.
XIX аср охири - XX аср бошида Бухородаги ижгимоий-сиёсий вазнят 
ва 
жадидчилик. Жадидчилик: ислохот, янгиланиш. мустакиллик 
ва 
таракки£т учун кураш. Т : 
Университет, 1999. 97-бет.
269
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

бошларидаги Россия, Эрон, Туркия инкилобий ҳаракатларининг 
таъсири бўлганлиги, шу билан бирга ўлкадаги ижтимоий- 
иқтисодий, 
сиесий 
ҳаёт, 
айрим 
маърифатпарварларнинг 
ижтимоий-сиёсий фаолияти муҳим аҳамият касб этганлиги 
ўз исботини топмокда1. Айникса, Д.Алимова1
2 *
, Ф.Қосимов1, 
Б.Қосимов4, 
С.Аҳмедов5, 
Қ.Ражабов6, 
С.Холбоев7, 
хориж 
олимлари С.Дуданьон, Т.Зархон, И.Балдауф, Малик Холид ва 
бошкаларнинг ишларида бундай фикрлар устунлик киладия.
Жадидчилик ҳаракатининг асосини маърифатпарварлик 
ташкил килганидек, маориф, мактаб тизими, маърифатпарварлик 
куролидир. Маърифатпарвар ҳукмдор Феруз 1884 йилда Хивада 
мактаб очиб, унда рус ўкитувчиси хизматидан фойдаланган.
Жадидчиликнинг турли серкирра йўналишлари каби Хива 
жадидчилиги ҳам ўзига хос хусусиятлари, ўзининг шаклланиш 
ва ривожланиш боскичлари билан ажралиб туради.
Раҳмонкул кори каби талантли таълим-тарбия усталари 
сабокберган Хивадаги мактабда 1887 йилда ] 1 та ўкувчи таълим 
олган. 1891 йилда Комил Хоразмий ташаббуси билан Хивада 
очилган рус-тузем мактаби тўғрисида «Туркистон вилоятининг 
газети» шундай хабар берган: «...Хива мамлакатида Русия тилини
1 Жадидчилик 
нслохсп, «нтиланиш, мустаккллик ка тараккиёт учуь қураш .Т: 
Университет, 
1999; 
Миллий унгониш ва утбек филологияси масалалари. Т.: 
Университег, 1993; Алимова Д.А, Рашидова Д.А Мақмудкўжа Бехбудий ва унинг тарихий 
тафаккури. Т.: Академии, 1999; Ўтбекнстон тарихи: янги ннгох. Жадидпар харакатидан 
миллий мустақилликка қалар. Т Эльдинур, 1998
2