Ўзбекистон республикаси фанлар академилси хоразм маъмун академияси

Баёний
Ўша асар. 216-бет.
- Коюко
1
нцев.
Ўша асар. 66-бет: шунингдекч 
Мак-Гохан,
Уша асар. /65-166-бет; шунннгдск. 
Алихонов-Аварский М.
Ўша асар, 265-2б7-бет:1ар.
69
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

икромлар этиб, ҳар ким ўзининг кудрати етганича пешкашлар 
олиб бориб, ул хазратни кўрдилар.
Кечагина генерал Кауфман ва генерал Верёвкинларга элчилар 
оркали тинчлик изҳор килиб, уларнинг барча шарт-ларига рози 
эканлигини билдирган хон нега бугун тахтни тарк этиб кетди? 
Бунга жавобни ўша фурсатда хон саройида юз бераётган вазиятдан 
ахтариш зарур. Чунки, айнан хоннинг пойтахтни тарк этиши 
арафасидаги бир-икки кун ичида саройда жуда ҳам мураккаб 
вазият юзага келиб колган эди. Уни шундан ҳам билиш мумкинки, 
29 май эрталаб «...Хоннинг калъани душманга топшириши 
тўғрисидаги ниятидан шахарликлар хаб&р топганларида катгик 
ғазабга миндилар...»2, - деган хабар одамлар орасида таркалди. 
Ўша пайтда Хивада бўлиб, хамма нарсадан хабардор бўлиб 
юрган америкалик мухбир Мак-Гахан асарида: «Туркманлар 
пойтахтни охиригача ҳимоя килишга карор килганлар. Улар 
хоннинг Верёвкин армиясига карши ўк отишни тўхтатиш 
туғрисидаги буйруғини инобатга олмасдан уни давом эттирдилар. 
Бунга жавобан Россия аскарлари ҳам отишмани кайта богалаб 
юбордилар. Шаҳар бомбардимон килина бошланди. Бомбардимон 
килиш бутун тун бўйи давом этди, хон саройига ҳам бир неча 
гранаталар ту ш д и .... Бомбардимон килишнинг бундай узок давом 
этиши хонни ваҳимага солди...»2, - дейилади. «... Хон хазратлари 
курдилар, тўпларнинг ўклари калъани хароб этиб борадур». 
Шундай аҳволда у иложи борича баъзи бир мудофаа тадбирларини 
кўриш максадида ёнларида Мухаммадмурод девонбеги, Юсуф 
Маҳрам, Абдулла Саггор, Абдулла бангилар ва булардан бошка 
хам бир микдор навкар отликдари билан Урганч дарвозасидан 
чиқиб калъа кенаридан ғарб тарафига юриб Тошоёк дарвозасига 
келиб, яна шахарга кирмоқчи бўлдилар. Лекин уларни Абдукодир 
тўра киритмади. «Хон ҳазратлари билдиларким, ҳол недур» ва 
пойтахтни ташлаб кетди3, - дейилади Баёний асарида. 1
1 
Мак-Гахаи.
Уша асар, 165-166-беглар.
1 Мак-Гахан.
Ўша асар, 166-бет.
' Баёний.
Ўша асар, 216-217-бетлар.
70
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Юкорида 
келтирилганлар 
хоннинг 
пойтахтдан 
чикиб 
кетиши фурсатида мамлакатда вазиятнинг накадар мураккаб 
эканлигидан далолат бериб турибди. Бунинг устига, бирлашган 
Оренбург отряди навбатдаги хал килувчи жангга тайёргарлик 
кўраётган бир пайтда хонликнинг шаркидан бостириб келаётган 
Туркистон отряди ҳам калъа остонасига якин келиб колди. 
Пойтахтни Головачев хам тўпдан ўкқа тута бошлаган эди. Шу 
билан пойтахтга душман хавфи янада кучайди. Хиваликлар учун 
бундай нихоятда оғир дамда хон ҳазратларининг қаттиқ ваҳимага 
тушган бўлиши шубҳасиздир. У бунга бардош бера олмади.
Ю корида келтирилганлардан яна шу нарса аён бўлдики, 
Россияга таслим бўлиб, у билан тинчлик шартномасини тузиш 
масаласидаҳам,душмангакаршиохиригачакурашишмасаласида 
хам хонлик амалдорларида бирдамлик бўлмаганлиги хонни оғир 
аҳволга солиб кўйди.
Шундай килиб, Мухаммад Раҳимхон ночор аҳволда қолди. 
Буни шундай изоҳлаш мумкин:
Биринчидан, 
боскинчилар 
хавфи 
орта 
бормокда, 
бомбалар зарбидан асрлардан бери кўз қорачиғидек асраб 
келинаётган калъадаги ноёб меъморий ёдгорликлар вайрон 
килинмокда, ёнғинлар чиқмокда ва камалдаги аҳолининг 
дод-ф арёдлари кучайиб юракни эзмоқда, бундан хон қаттиқ 
изтироб тортмоқда эди.
Иккинчидан, ҳукумат амалдорлари орасида бирдамлик 
бузилиб, хонга карши гуруҳ пайдо бўлаётгандек эди. Чунки 
ҳукмдорнинг пойтахт 
мудофааси зарурати билан 
шаҳар 
ташқарисига чикканида унинг яна шаҳарга кайтиб киришига 
йўл бсрилмаганлигини қандай тушуниш мумкин? Муҳаммад 
Раҳимхон пойтахтдан кетгани заҳотиёқ ҳибсда сақланаётган хон 
иниси Отажон тўра саройга келтирилиб, саройдаги баъзилар 
унинг теварагида йигила бошладилар, хатто уни хон деб эълон 
қилгандек бўлдилар.
Учинчидан, хон кўшинининг асосий кисмини ташкил 
килган туркман навкарлари душман билан тенгсиз бўлган
71
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(хоразмликларни кирғинга маҳкум этадиган) бу урушни 
охиригача давом эгтиришни талаб қилдилар. Улар Россия билан 
муросага даъват қилишга ундаган ҳар кимсани душман билиб, 
уни йўк килишга тайёр эдилар. Муҳаммад Раҳимхон ҳазратлари 
ҳам бундай хавфдан истисно эмас эди. Хонга нисбатан бундай 
хавфнинг мавжудлиги Баёнийнинг асарида, хон ҳазратлари 
пойтахтни тарк этиб, Маҳмуд ота алайх ур-раҳмоннинг жавори 
шарифларига зиёратга борганларида «ул ерда ёвмутлардин бир 
жамоа ҳаромзодалар жамъ бўлиб маслаҳат била ул ҳазратнинг 
амволларини торожи касдида бўлдилар»1 деб ёзилишидан 
кўриниб турибди. Бундай аянчли аҳволда қолган хон учун 
пойтахтни ташлаб кетишдан бўлак илож ҳам колмаган эди.
Шундай қилиб, мамлакатнингтакдири ҳал бўлиши арафасида 
тахт хонсиз колди. Хонлик такдирини ҳал килишни эса етмиш 
ёшларидаги Амир тўра ва йигирма ёшлардаги Отажон тўралар 
ўз ихтиёрларига олишга ҳаракат килдилар. Ҳатто Амир тўра 
амалдорларнинг маслаҳатисиз, ўзича хон тахтига ўтириб олди. 
«Вактиким, хон ҳазратлари шаҳардин чикиб кетдилар, Амир 
тўра, филхол, Аркка келиб хон бўлди ва эгнига гулдор чакман 
ва бошига жиғали телфак кийиб тахтда ўлтирди»1
2, - деб ёзади 
Баёний. Унинг тахтга ўзича Муҳаммад Раҳимхон ўрнига ўтириб 
олишини амалдорлар маъкул кўрмадилар. Уша куни Аркка 
келган Рахматулла ясовулбошига Амир тўра: «Хон кочиб юртдан 
чикиб кетди. Ондин сўнг улуғ-кичик жамъ бўлиб бизни шундоғ 
этдилар» деганида Раҳматулла ясовулбоши бошини ирғитиб, 
амирнинг юзига караб: «Аввал душманни дафъин этинг, ондин 
сўнг не бўлурман, десангиз муносиб бўлур», - деб чикиб кетди3. 
Аслида Амир тўрани «Уч-тўрт дарвозабону табақачи ва бир 
неча бақколу кассоб кириб, хонлик муборак бўлғай, деб фотиҳа 
бердилар»4. «Инокбек (Кауфман ҳузуридан) шаҳарга кириб Аркка
1