Ўзбекистон республикаси банк-молия академияси

229
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
нинг маркетинг, ташкилий ва аналитик ҳаракатларини 
талаб қилади.
Ушбу бошқарув категория мазмунини янада тўлиқ 
ошкор қилиш учун бошқариш билан бевосита боғлиқ 
бўлган “конфигурация” ва “таснифлаш” тушунчалари ўр-
тасидаги муносабатни аниқлаштириш керак. Активларни 
таснифлаш гуруҳларини тайёрлаш мезонларини тақсим-
лашни ўз ичига олади.
Амалда бундай мезонлар активларнинг сифат кўрсат-
кичлари: рентабеллик, рисклилик, ликвидлик. Ушбу хусу-
сиятларнинг ҳар бирига нисбатан, унинг ҳолатига қараб, 
тегишли гуруҳларни ажратиш одатий ҳолдир. Структура-
вий актив гуруҳларни шакллантиришнинг фаол жараё-
нидир, муайян бир тоифадаги таснифга асосланади. На-
тижада портфель банкнинг ривожланиш мақсадларига 
асосланган мақсадли шаклланган активлар тузилмаси. 
Портфелининг оптимал тузилишининг мақсадли шакл-
ланиши ва мунтазам таъминланиши бошқарув жараёни-
нинг мазмунини акс эттиради.
Бироқ банк активларининг портфели бозор тоифаси-
га киради. Нобель мукофоти совриндори Г. Марковиц-
нинг фикрига кўра, фирма назарияси ва истеъмолчилар 
назариясидан портфель назарияси ўртасидаги асосий 
фарқлардан бири ноаниқлик ҳисобланади. Хатар, рақо-
бат, бозор шароитида ўзгариш каби тушунчалар билан 
бирга, ноаниқлик бозорга хосдир, иқтисодиёт бозор та-
мойилларига асосланган. Бозор тоифаси сифатида порт-
фель – бу бозор муҳитининг акс этиши, яъни мижозлар-
нинг тегишли воситалардаги эҳтиёжлари, рақобатнинг 
даражаси, бозор баҳоси, бозор иштирокчилари таъсир 
этадиган риск даражаси. Банк активлари портфелининг 
бу тавсифи чегаранинг таърифини ва унинг бошқарув ху-
сусиятларини белгилайди.
Шундай қилиб, банк активларининг портфели 
банклар активларининг тузилмаси бўлиб, мақсад-

---

230
Ҳасан Ўткирович Раҳматов
ли равишда шакллантирилиб, бозор шароитлари-
нинг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, банкнинг
ривожланиш мақсадларига эришиш учун мунтазам ра-
вишда бошқарилади.
Банк активларининг портфелини шакллантиришда 
асосий мақсадлари қуйидагилар бўлиши мумкин: порт-
фелнинг умумий рискини камайтириш, инвестициялар-
нинг хавфсизлигини таъминлаш, рентабелликни оши-
риш, ликвидлиликнинг юқори даражасини таъминлаш, 
актив портфелининг жисмоний ўсишини таъминлаш, 
янги бозорларни тўлдириш, мижозлар базасини кенгай-
тириш ва бошқалар.
Портфель, таркиб ва банк бошқарувининг ҳар хил 
портфель хусусиятлари (мақсадлари), (мақбул мақсадлар, 
рисклилик, рентабеллик ва ҳоказо)нинг оқилона, мақбул 
комбинацияси ҳақидаги ғоясига мос келадиган баланс 
деб номланади. Баланссиз портфель активлари тарки-
бини ёки портфель тузилмаси ва унинг шаклланишига 
қўйиладиган мақсадлар орасидаги ноқонунийлик билан 
тавсифланади.
Таъкидлаш керакки, “характеристикаларнинг оқилона 
бирикмасидан” ибораси ортида маълум бир банк учун 
қабул қилинадиган портфель рискининг маълум бир ора-
лиғи, барча портфелининг рентабеллиги ва активларнинг 
алоҳида гуруҳлари, портфель ликвидлиги мақбул дара-
жасини белгилаш керак. Шундай қилиб, банк активлари-
нинг мувозанатли портфеллари тўплами ҳақида гапириш 
кўпроқ тўғри бўлади, уларнинг ҳар бири кўрсатилган ху-
сусиятларга мос келади. Кўплаб мувозанатли актив порт-
феллари орасида танланган оптималлаш мезонини ино-
батга олган ҳолда тузилиши энг яхши бўлган портфелни 
ажратиб кўрсатиш мумкин. Портфель назариясида риск 
ва даромадлиликни бундай мезонлар сифатида ажратиш 
одатий ҳолдир (албатта, ҳозир етарли ликвидликни таъ-
минлашда): бошқача айтганда, маълум бир риск даража-

---