Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва

2.
 
Moliyani boshqarishning shakl va usullari
 
 
Moliya tizimining barcha soha va bo‘g‘inlarida, maqsad qilingan natijaga erishish uchun 
moliyaviy boshqaruv subyektlari moliyaga ta’sir etishning turli maxsus usullaridan foydalanadi. 
Shu bilan birga ular uchun moliyaviy boshqaruvning umumiy uslub va qoidalari mavjuddir. 
Jumladan, moliyani boshqarishda bir necha umumiy xususiyatga ega bo‘lgan funksional elementlar 
mavjud. Ular: 
1. Rejalashtirish.  
2. Tezkor (operativ) boshqarish.  
3. Nazorat.  
Moliyani boshqarish tizimida asosiy o‘rinni rejalashtirish tashkil qiladi,  chunki aynan 
rejalashtirish jarayonida har qanday xo‘jalik yurituvchi subyekt har tomonlama o‘zining moliyaviy 
holatini baholaydi, moliyaviy resurslarni oshirish imkoniyatlarini, ulardan eng samarali foydalanish 
yo‘nalishlarini aniqlaydi. Rejalashtirish jarayonida boshqarish qarorlari moliyaviy ma’lumotlar 
tahlili asosida qabul qilinadi. Shuning uchun bunday ma’lumotlar yetarlicha to‘la va haqqoniy 
bo‘lmog‘i lozim. Ma’lumotlarni haqqoniy va o‘z vaqtida olinishi asoslangan qarorlar qabul 
qilinishini ta’minlaydi. Moliyaviy ma’lumotlar buxgalteriya, statistik va tezkor (operativ) 
hisobotlarga asoslanadi.  
Tezkor (operativ) boshqarish
  bu  –  mavjud moliyaviy holatni tezkor (operativ) tahlil qilish 
asosida moliyaviy resurslarni qayta taqsimlash yordamida minimal xarajat qilib maksimal samaraga 
erishishga qaratilgan chora-tadbirlar yig‘indisidir. Tezkor (operativ) boshqarish egiluvchanlik 
xususiyatiga egadir.  
Nazorat 
-  boshqaruv elementi sifatida bir vaqtning o‘zida moliyani rejalashtirishda hamda 
tezkor (operativ) boshqarishda qo‘llaniladi. Nazorat haqiqiy natija bilan rejadagi ko‘rsatkichlarni 
taqqoslashga yordam beradi, moliyaviy resurslarni o‘sish rezervlarini aniqlaydi va samarali xo‘jalik 
yuritish yo‘llarini ko‘rsatib beradi.  
Moliyani boshqarish 
strategik yoki umumiy boshqaruv
  va 
tezkor (operativ)
  boshqaruvlarga 
bo‘linadi. Strategik boshqaruv istiqbolni belgilash, maqsadli dasturlar va boshqalarni amalga 
oshirish uchun mo‘ljallangan moliyaviy resurslar hajmini o‘rnatish orqali namoyon bo‘ladi. U 
davlat va iqtisodiy (xo‘jalik) boshqarish organlari tomonidan amalga oshiriladi. Moliyani strategik 
(umumiy) boshqaruv subyektlarini: Oliy Majlis, Vazirlar Mahkamasi va Prezident devoni tashkil 
etadi.  
Moliyani 
tezkor (operativ)
  boshqarish moliya tizimi apparatining bosh funksiyasi 
hisoblanadi. Moliyani tezkor (operativ) boshqaruv subyektlarini Moliya Vazirligi, Davlat Soliq 
qo‘mitasi va ularning joylardagi bo‘linmalari, budjetdan tashqari fondlarning, sug‘urta 
tashkilotlarining boshqaruv apparatlari, xo‘jalik subyektlarining moliya bo‘lim (xizmat) lari tashkil 
etadi.  
Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyani boshqarishni ilmiy asoslangan holda, rivojlangan 
xorijiy mamlakatlarning tajribalarini o‘rgangan holda hamda respublikaning  ichki xususiyatlarini 
hisobga olib tashkil qilinsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi.  
XX asrning 2-yarimi jahon xo‘jaligida revolyutsion ham evolyutsion burilish davri bo‘ldi. 
Natijada ilmiy texnik taraqqiyotning keskin avj olishi va jahon xo‘jaligi tovar ishlab chiqarishining 
keskin o‘sishi barcha sohalarda bo‘lganidek boshqaruvning ilmiy konsepsiyalarida ham 
taraqqiyotlar bo‘lishiga olib keldi. Natijada zamonaviy moliyaviy menedjment konsepsiyasi 

---

 
 
 
26
 
 
mustaqil shakllana boshladiki,  uning asosiy muammosi sifatida korxonalar moliyaviy 
munosabatlari, pul mablag‘larini aylanishining ichki va tashqi omillarini ta’siriga asoslangan holda 
samarali tashkil etish masalalarini o‘z ichiga ola boshladi.  
Bozor iqtisodieti xo‘jalik subyektlari orqali ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonida 
bozordagi talab va taklif, aniq ist’emolchilar talablari, ishlab chiqaruvchi uchun maksimal foyda 
olish imkoniyatini tug‘diruvchi mahsulot ishlab chiqarishni ko‘zda tutadi.