Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари давлат қЎмитаси тошкент ахборот технологиялари университети

 
2. Бошқарув қарорларини қабул қилиш. 
Амалий фаолиятда ҳар қандай ишлаб чиқариш корхонаси раҳбари 
турли хил бошқарув қарорлари қабул қилиши зарур бўлади. Баҳолар, корхона 
харажатлари маҳсулот сотиш ҳажми ва тузилмасига доир ҳар битта қарор 
пировард оқибатда корхона молиявий натижасида намоён бўлади. 
Зарарсизлик нуқтасини белгилаш бошланғич вақтдан корхона даромадлари 
тўла қоплашини аниқлаш бу категориялар ўртасидаги ўзаро боғлиқлик ва 
алоқадорликни аниқлашнинг оддий ва аниқ усули ҳисобланади.
“Харажатлар-маҳсулот ҳажми фойда” (Cost-Volume-Profit, СVP- 
таҳлил) ўзаро алоқадорлик таҳлили зарарсизлик нуқтасини аниқ-лашда 
менежерларнинг қудратли қуролларидан бири ҳисобланади.
Таҳлилнинг бу тури корхона фаолиятини режалаштириш ва 
тахминлашнинг энг самарали воситаларидан бири саналади. У корхона 
раҳбарларига ўзгарувчан ва доимий харажатлар, баҳо ва маҳсулот сотиш 
ҳажми ўртасидаги қулай мутаносибликни аниқлаш, ишбилармонлик 
имконини туғдиради. Бухгалтерлар бу усулдан фойдаланиб, аудиторлар, 
экспертлар ва консультантлар молиявий фаолиятига баҳо беришлари ва 
корхона ишини яхшилаш учун тавсияларни асослашлари мумкин.
Маржинал даромад, рентабеллик чегараси (зарарсизлик нуқтаси), 
ишлаб чиқариш дастаги ва чидамлилик маржинал захираси CVP - 
таҳлилининг асосий унсурлари ҳисобланади.

---

253 
Ишлаб чиқариш корхоналарида маржинал даромад деб маҳсулот 
(ишлар хизматлар) сотишдан корхонага тушган тушум ва унинг ишлаб 
чиқариш таннарҳи суммаси ўртасидаги тафовутга айтилади.
Рентабеллик чегараси(зарарсизлик нуқтаси) - маҳсулот сотиш ҳажмини 
характерлайдиган кўрсаткич бўлиб, бунда маҳсулот (ишлар, хизматлар) 
сотишдан корхонага тушган тушум унинг барча муштарак харажатларига 
тенгдир. 
Ишлаб чиқариш дастаги маҳсулот (ишлар, хизматлар) сотиш 
ҳажмининг ўзгаришига боғлиқ ҳолда корхона фойдаси билан бошқариш 
механизмидир. Чидамлиликнинг маржинал захираси маҳсулот (ишлар, 
хизматлар) сотишдан тушган ҳақиқий тушумнинг чегараси (рентабеллик 
остонаси) дан оғиш фоизидир.
Доимий ва ўзгарувчан харажатларни қопловчи тушум ҳажмини ҳисоб-
китоб қилиш учун ишлаб чиқариш корхоналари ўз амалий фаолиятларида 
маржинал даромат ҳажми ва коэффициенти каби кўрсаткичлардан 
фойдаланадилар.
Маржинал даромад ҳажми корхонанинг доимий харажатларини қоплаш 
ва фойда олишга қўшган ҳиссасини кўрсатади.
Маржинал даромад ҳажмини аниқлашнинг икки усули мавжуд.
Биринчи усулда сотилган маҳсулот учун корхона тушумларидан барча 
ўзгарувчан харажатларни чиқариб ташланадилар. Иккинчи усулда эса 
маржинал даромад ҳажми корхона доимий харажатлари ва фойдасини 
кўпайтириш йўли билан белгиланади.
Маржинал даромаднинг ўртача ҳажми деганда маҳсулот баҳоси билан 
ўртача ўзгарувчан харажатлар ўртасидаги тафовут тушунилади. Маржинал 
даромаднинг ўртача ҳажми буюмнинг доимий харажатларини қоплашга 
қўшган ҳиссаси ва олган фойдасини акс эттиради.
Маржинал даромад коэффициенти деб маҳсулот сотишдан туш-ган 
тушумдаги даромад ҳажмининг улуши ёки (алоҳида буюм учун) товар 
баҳосидаги маржинал даромад ўртача ҳажмининг улушига айтилади.
Шуни таъкидлаш керакки, корхона харажатларини доимий ва 
ўзгарувчанларга бўлиш СVР таҳлилининг асосий шарти ҳисобланади. 
Маълумки, доимий харажатлар ишлаб чиқариш ва сотишлар ҳажмига боғлиқ 
бўлмайди, ўзгарувчанлар эса - бу кўрсаткич ўзгаришига мута-носиб равишда 
ўзгариб туради.
Маржинал даромаднинг ўртача ҳажми уччала вариант учун бир хил 
бўлгани сабабли ҳисоб-китобни соддалаштириш мумкин. Маҳсулот 
чиқаришнинг ҳар қандай ҳажмидан корхона фойдасини аниқлаймиз. Бунинг 
учун: СVР – таҳлилини амалиётда гоҳо зарарсизлик нуқтаси таҳлили деб