Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва телекоммуникация технологиялари давлат қЎмитаси тошкент ахборот технологиялари университети

Фойда, асосан, ишлаб чиқариш соҳасида яратилади, бироқ муомала 
жараёнида моддийлашади. 
Товарларнинг бу даражадан паст нархда сотилиши ишбилармон учун 
зарарни англатади. Айнан зарардан қўрқиш, яъни зарар кўриш, 
калькуляциянинг аҳамиятини ошириб юборади. Корхона бўйича умуман 
сарф қилинган харажатлар ва олинган даромадлар тўғрисидаги ахборотнинг 
тўғри қайд қилиниши ва акс эттирилиши амаллари эмас, балки ишлаб 
чиқариладиган ва сотиладиган товарлар турлари нуқтаи-назаридан бундай 
қайдларнинг прогнозлаш биринчи ўринга чиқиб олади. Ўз навбатида, рақобат 
кураши, нархларни пасайтириш оқибати, зарурияти ва имконияти сифатида 
нархларни пасайтириш чегарасини аниқ билиш учун таннарҳни 
калькуляциялаш аҳамиятини ошириб юборди.
Калькуляцион бухгалтерия ўз вазифаларига эга бўла бошлади, улар 
ишлаб чиқаришни самарали бошқаришга ҳамкорлик қилишга ёрдам берарди, 

---

218 
яъни бошқарув жараёнини тезкор таҳлилий ахборот билан таъминлашга, 
бўлинмалар барча ишлаб чиқариш тузилмаларини, уларнинг харажатлари ва 
даражаларини назоратда сақлашга имкон туғдирди.
Харажатларни тезкор назорат қилиш ва таннарҳни бошқаришдаги 
жиддий зарурият, ишлаб чиқариш ва сотиш тезкор калькуляцион ҳисобининг 
“Стандарт-кост” ҳисоби тизимига олиб келди. Шуни таъкидлаш жоизки, 
харажатларни меъёрий аниқлашнинг ишлаб чиқариш менежменти 
тамойилларидан бири ҳисобланган услуби Ф.Тейлор ва ўша вақтдаги бошқа 
муҳандислар томонидан таклиф этилган эди.
“Стандарт-кост” ҳисоби тизимини яратиш ва қўллаш шунга олиб 
келдики, калькуляцион ҳисоб содир бўлган хўжалик ҳодисалари ва 
далилларнинг шунчаки қайд этувчиси бўлишдан, оғишишларни бошқариш 
асосида эса ўз нигоҳини келажакка қаратди.
Калькуляцион ҳисобни бойитишнинг бошқарув ҳисобини тиклаш 
йўлидаги навбатдаги босқич ҳисобланган бошқа йўналиши “Директ-костинг” 
ҳисоби тизимини ишлаб чиқиш ҳисобланади. “Директ-костинг” тизимида 
маҳсулот 
таннарҳи 
бирини 
ўзгарувчан 
харажатлар 
қисмида 
режалаштирилади ва ҳисобга олинади. Ўз хусусиятига кўра улар ишлаб 
чиқариш харажатлари ҳисобланади ва уларни маҳсулот қийматига кўпроқ 
тўғри йўл билан киритадилар. Доимий харажатларни эса маҳсулот 
таннарҳига киритмайдилар, балки улар юзага келган ўша давр фаолияти 
натижаларига ўтказиб қўядилар.
Бошқарув ҳисобини вужудга келтириш ва ривожлантириш йўлида 
мавжуд бухгалтерия базасида икки мустақил счётлар режаси – молиявий ва 
бошқарув ҳисобини қўллаш амалий қадам бўлиб қолди.
Ички ҳисоб корхонада фаолият юритувчиларни ахборот билан 
таъминлайди, корхона ичида амалга ошириладиган муомалаларни қайд этиб 
боради ва аксарият ҳолларда анча батафсил бўлади ва кенг маълумотлардан 
иборат.
Молиявий ҳисобнинг қабул қилинган тамойиллари бошқарув ҳисобида 
ҳам амал қилиши мумкин, чунки корхона раҳбарлари ўз фаолиятларида 
текширилмаган хусусий баҳолар ва фикрларга таяниб, иш қилишлари 
мумкин эмас. Бундан ташқари, ҳар иккала кичик тизим ахборотидан зарурий 
бошқарув қарорларини қабул қилиш учун фойдаланилади.