Ўзбeкистон рeспубликaси aхборот тeхнологиялaри вa коммуникaтсиялaрини ривожлaнтириш вaзирлиги

ЎЗБEКИСТОН РEСПУБЛИКAСИ AХБОРОТ ТEХНОЛОГИЯЛAРИ ВA КОММУНИКAТСИЯЛAРИНИ РИВОЖЛAНТИРИШ ВAЗИРЛИГИ


МУҲAММAД AЛ-ХОРAЗМИЙ НОМИДAГИ ТОШКEНТ AХБОРОТ ТEХНОЛОГИЯЛAРИ УНИВEРСИТEТИ СAМAРҚAНД ФИЛИAЛИ


205-гуруҳ талабаси AБДУМAЛИКОВ ОЗОДБEКнинг ЭЛEКТОНИКA ВA СХEМAЛAР фанидан
1-Мустақил иши.


Мавзу: Ўзгармас ток занжирини контур токлар ва тугун потенциаллар усулида хисоблаш.


Электр қаршилик
Маълумки, электр зарядларнинг йўналган харакатига электр токи дейилади. Электр зарядлари ўз харакатида бошқа заряд, атом ва малекулалар билан тўқнашадилар. Бунда зарядларнинг тезлиги ва кинетик энергияси камаяди. Лекин электр майдон таъсирида зарядларнинг тезлиги яна ошади. Янги тўқнашишда эса тезлиги яна камаяди. Натижада ўтказгичда зарядларнинг бир текис харакати ўрнатилади. Шундай қилиб ўтказгич зарядларнинг харакатига қаршилик кўрсатади.
Қаршиликка тескари катталик электр ўтказувчанлик дейилади ва g билан белгиланади.

Ўтказгичнинг материали, узунлиги ва кўндаланг кесими маълум бўлса, унинг қаршилиги қуйидагича аниқланади.

Қаршиликнинг температурага боғлиқлиги
ёки


Ом қонуни
Берк занжирда ток қиймати электр юритувчи куч қийматига тўғри пропорционал, ички ва ташқи қаршиликларнинг йиғиндисига тескари пропорционал бўлади:
ёки Агар R=0 бўлса


Иш, энергия ва қувват
Истеъмолчидаги зарядларни кўчиришда бажарилган иш қуйидагича топилади:
, ,

эканлигини топамиз. Бунда; - манбада иссиқликка айланган энергия ташқи занжирда сарф қилинадиган энергия .

Ишнинг бажариш тезлиги қувват дейилади.
(Вт)-манбанинг қуввати.
(Вт) – истеъмолчининг қуввати.
(Вт) – исроф бўлган қувват.
Жоуль – Ленц қонуни
Иссиқликка айланувчи электр энергия;
(ж) ёки (кал).


Қаршиликларни кетма – кет улаш

1.1-расм


, ,
Ток кучи занжирнинг барча қисмларида бир хил бўлгани учун,
бўлади.
Қаршиликлардаги кучланишларни уларнинг қисқичларидаги потенциаллар айирмаси билан ифодалаш мумкин:



тенгламани ҳадма –ҳад токка бўлсак, қуйидагини топамиз:
ёки - занжирнинг умумий қаршилиги.


Кирхгофнинг биринчи қонуни
Тугунчага қараб йўналган токлар йиғиндиси ундан чиқаётган токлар йиғиндисига тенг.
ёки
Умумий кўринишда; яъни тугундаги токларнинг алгебраик йиғиндиси нолга тенг.


Қаршиликларни параллел улаш
Параллел уланганда шаоҳбчаларнинг қаршиликларидаги кучланишлари бир хил бўлади. Яъни,

Кирхгофнинг биринчи қонунига биноан;
ёки

1.2 – расм
тенгламани U га қисқартириб,
ёки бунда - эквивалент ўтказувчанлик.


Ток манбаининг икки иш режими
Амалда икки ток манбаи билан электр занжирлари кўп ишлатилади. Бунда битта манба генератор сифатида, бошқаси истеъмолчи сифатида ишлатилиши ҳам мумкин.
Занжирдаги ток
В нуқтанинг потенциали

ёки

1.3 - расм

Г нуқтанинг потенциали;
ёки


Кирхгофнинг иккинчи қонуни
Электр занжир бир неча ЭЮК манбаларидан ва резисторлардан ташкил топган бўлиши мумкин.
В ва А нуқталар орасидаги кучланишни қуйидагича аниқлаш мумкин.

ёки

Бундан;


1.4 – расм


Мураккаб электр занжирларини хисоблаш
Суперпозиция ёки устма – уст қўйиш усули.
Бу усул ишлатилганда занжирнинг ҳар бир шаохбчасидаги ток мустақил равишда ишловчи манбалар ҳосил қилган токларнинг алгебраик йиғиндиси сифатида аниқланади. Масалан; 2.4-расмда келтирилган занжирда битта биринчи манба мавжуд бўлганда занжирдаги ток қуйидагича аниқланади;

Занжирда битта иккинчи манба мавжуд бўлганда занжирнинг токи қуйидагича аниқланади.

Агар манбаларнинг ЭЮК лари бир хил йўналган бўлса, занжирдаги умумий ток;

Агар манбаларнинг ЭЮК лари қарама-қарши йўналган бўлса, занжирдаги умумий ток


Масалалар
1.12-масала.
Манбанинг қисқа туташтирилган токи I_қ=48А. Агар шу манбага қаршилиги R=19,5 ом бўлган резистор уланса, ток 1,2 амперга камаяди. Манбанинг Э.Ю.К.ни ва ички қаршилигини аниқланг.

1.32-масала. Ўзгарувчан токнинг бурчак частотаси сек. Ўша токнинг частотаси ва даврини аниқланг.