Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги тошкент ахборот технологиялари университети

VIII МАВЗУ. ПЕРСОНАЛНИ БОШҚАРИШДА ИХТИЛОФЛАР ВА 
СТРЕССЛАРНИ ЕЧИШ 
 
1. Ихтилофлар ва уларни бошқариш 
 
Ихтилофлар, яъни келишмовчиликлар индивидларнинг ўзаро бир-
бирига таъсир кўрсатиши, ўзаро муомалада бўлиши жараёнида вужудга 
келади, шунинг учун ҳам улар одам қанча умр кўрса, шунча давом этади. 
Бироқ ихтилофларнинг умумий қабул қилинган, уларнинг табиатини, 
жамоанинг ривожланишига, жамият тараққиётига таъсир этишини 
тушунтириб берадиган назария йўқ. Лекин шундай бўлса ҳам ихтилоф-
ларнинг келиб чиқиши мавжуд бўлиши, уларни бошқариш масалалари 
юзасидан кўпгина тадқиқотлар олиб борилган. 
Хорижий фирмаларнинг фаолияти, айниқса мулкчилик шакллари 
ўзгарган 
ҳозирги 
шароитда, 
республикамиздаги 
корхоналарнинг 
тажрибалари шуни кўрсатадики, замонавий раҳбарларга ва персонални 
бошқарувчиларга ихтилофларни бошқариш ва уларни башорат қилиш 
юзасидан етарли даражада билим ва кўникмалар зарурдир. 
Кишиларнинг қарашларидаги тафовутлар, у ёки бу воқеани идрок этиш 
ҳамда уларга баҳо беришнинг мос келмаслиги куттинча тортишувчи 
вазиятларга олиб келади. Агар вужудга келган вазият ўзаро ҳаракат 
қатнашчиларидан биттасига ўз олдига қўйган мақсадга эришишда хавф 
тувдирса, у ҳолда ихтилофли вазият келиб чиқади. 
Келиб чиқаётган ўзаро зиддиятнинг ихтилофли вазиятта айланиши учун 
қуйидагилар зарур: 

ихтилофли ўзаро ҳаракат иштирокчилари учун вазиятнинг 
аҳамиятини тушунтириш; 

бошқа қатнашчиларнинг мақсадга эришуви йўлида мухолифлардан 
бири илгари сурган тўсиқнинг мавжудлиги (бу ҳатто реал воқелик эмас, 

---

79 
субъектив идрок этиш ҳам бўлиши мумкин); 

вужудга келган тўсқинликка ҳеч бўлмаганда томонлардан бирининг 
шахсий ёки гуруҳий чидамининг ошириб юборилганлиги. 
Ихтилофли вазиятнинг бир қанча таърифлари мавжуд: 
1. Ихтилофли вазият – томонларнинг бирон-бир хусусда қарама-қарши, 
зиддиятли нуқтаи назари, зиддиятли мақсадларга интилиши, уларга эришиш 
учун турли-туман воситалардан фойдаланиши, манфаатлар, истакларнинг 
бир-бирига мос келмаслиги ва шу кабилардир. 
2. Ихтилофли вазиятда бўлажак ихтилофнинг эҳтимол тутилган 
қатнашчилари – субъектлар ёки мухолифлар, ихтилоф объекти ёки жанжал 
мавзуи намоён бўлади. 
Ихтилоф субъектлари ихтилофли ўзаро ҳаракат қатнашчилари бўлиб, 
бундай субъектлар сифатида айрим шахслар, гуруҳлар, ташкилотлар 
майдонга чиқиши мумкин. Мухолифлар ўз номларидан ҳаракат қилиш 
имконига эга бўлишлари, учинчи шахслар номидан майдонга чиқмасликлари, 
кимнингдир манфаатини амалга оширишда восита бўлмасликлари керак. 
Бундай ҳолда ихтилофнинг аниқ иштирокчилари ҳақида эмас, балки 
воситачилар ҳақида гап бориши мумкин. 
Жанжаллашувчи томонлардан ҳар бири нимага даъво қилса, ўша нарса 
ихтилофнинг объекти бўлади, бунда қатнашувчилардан бири ниманидир 
олган бўлса, бу нарса бошқа томонни ўз мақсадларига эришиш 
имкониятидан бутунлай ва қисман маҳрум этади. Масалан, мулкка эгалик 
қилиш, давлат мулкини хусусийлаштириш вариантини танлаш ва бошқалар.
3. Ихтилофли вазият – етарли даражада ҳаракатчан беқарор ҳолат бўлиб, 
ташкил этувчи элементлардан бири ўзгариши билан осонликча ўзгариши 
мумкин, бундай элементларга мухолифларнинг қарашлари, объект-мухолиф 
муносабатлари киради. Бунда ихтилоф объектининг алмашиниши, 
мухолифларнинг ўзаро ҳаракатини қийинлаштирувчи ёки йўқда чиқарувчи 

---

80 
шарт-шароитларнинг пайдо бўлиши, субъектлардан бирининг бундан 
кейинги ҳамкорлик қагсишдан воз кечиши ва бошқалар таъсир қилади. 
4. Ихтилофли вазият – бу ихтилофнинг пайдо бўлиш шартидир. Бундай 
вазиятнинг ихтилофга ўсиб ўтиши, кучайиши учун ташқи таъсир, туртки ёки 
бирор воқеа содир бўлиши лозим. 
Умуман олганда ихтилоф сўзининг таърифлари қаторида қуйидагиларни 
санаб ўтиш мумкин: 
1. Ихтилоф – қадриятлар учун муайян маком, ҳокимият, ресурслар учун 
кураш олиб боришдан иборат бўлиб, унда кузга тутилган мақсад рақибни 
бетараф қилиб қўйиш, унга зарба бериш ёки уни йўқ қилишдир (Козер). 
Мазкур таърифда ихтилофли ўзаро ҳаракатнинг мақсадлари, мухолифлик 
қаршилик кўрсатган тақдирда амалга оширилиши мумкин бўлган ҳаракатлар 
аниқ ва равшан кўрсатилиб ўтилган, шу билан бирга ҳаракатларнинг кучи 
ортиб бориши тартибида санаб ўтилган. 
2. Ихтилоф – бир-бирига қарама-қарши йўналтирилган мақсадлар, 
манфаатлар, нуқтаи назарлар, фикрлар ёки икки ва ундан ортиқ кишининг 
қарашлари тўқнашувидан иборатдир (Бородкин, Коряк). Мазкур таърифда 
қарама-қарши мақсадлар, манфаатлар шаклидаги тукнашув предметига 
эътибор қаратилган бўлиб, таъсир кўрсатиш усуллари масаласи номаълум 
қолади. 
Бирмунча кейинроқ бориб ихтилофнинг мана бундай шакли таклиф 
этилган: 
Шундай қилиб, ихтилофнинг қуйидаги белгиларини ифодалаб бериш 
мумкин: 

қатнашчилар томонидан ихтилофли сифатида идрок этиладиган 
вазиятнинг мавжудлиги; 

ихтилоф объектининг бўлинмасидаги, яъни ихтилоф предмети 

---

81 
ихтилофли ўзаро ҳаракат қатнашчилари орасида адолатли бўлиниши мумкин 
эмас; 

қатнашчиларнинг ўз мақсадларига эришиш учун ихтилофли ўзаро 
ҳаракатни давом эттириш истагининг мавжудлиги ва бошқалар. 
Диагностика ва бошқаришнинг ўхшаш усулини танлаш имконига эга 
бўлиш учун уларни таснифлаб кўрамиз. 
Антогонистик ихтилофлар зиддиятларни ҳал қилишнинг шундай 
усулларидирки, бунда барча қарама-қарши томонларнинг тузилмаси 
бузилади, ёки битта томондан ташқари ҳамма «томонларнинг ихтилофда 
қатнашишдан воз кечиши содир бўлади. 
Келишиб ҳaл қилинадиган ихтилофлар. Ихтилоф қатнашчилари 
мақсадларининг, ўзаро ҳаракат қилиш муддатлари ва шартларининг ўзаро 
ўзгариши ҳисобига уларни ҳал этишнинг бир неча вариантига йўл қўяди.
Ижтимоий ихтилофлар кишилар, ижтимоий гуруҳлар, идораларнинг 
ўзаро муносабатлари тизимида зиддиятлар ривожланишининг юқори 
босқичидан иборатдир. Улар ижтимоий бирликлар, жамоалар, шахслар 
манфаатлари ва қарама-қарши тенденцияларининг кучайишини билдиради. 
Бундай ихтилофлар уларни вужудга келтирган объектив сабаблар ўртасидаги 
вақт оралиғининг мавжудлигига, ихтилофларнинг ўзига ва уларнинг 
оқибатларига боғлиқ бўлади. Мисол: собиқ иттифоқ худудида кейинги 
йилларда кўпгина ихтилофлар вужудга келдики, уларнинг пайдо бўлишига 
асосий сабаб 20-асрнинг 20-йилларда амалга оширилган миллий сиёсатдаги 
камчиликларга бориб тақалади. Ўтган даврда бу хилдаги ихтилофларнинг 
авж олиши учун етарли даражада сабаблар тўпланиб қолган эди, лекин 
уларнинг илк асоси ўша дастлабки йилларда яратилган эди. 
Ташкилий ихтилофларнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, улар 
шахснинг фаолиятини ташкилий жиҳатдан тартибга солиш: лавозим 
йўриқномаларини тадбиқ этиш, ташкилотни бошқаришга доир расмий 
тузилмаларни жорий қилиш ва бошқаришнинг оқибати ҳисобланади. 

---

82 
Хиссий ёки шахсий ихтилофлар шу нарса билан ажралиб турадики, 
айрим шахснинг қаноатланмаган манфаатлари дарҳол атрофдагилар билан 
тўқнашувга олиб келади. Бу ихтилофлар одатда хасадгўйлик, душманлик, 
ёқтирмаслик ҳис-туйғрлари асосида пайдо бўлади ва тезда шахснинг 
манфаатлари поймол бўлганлигига жавоб тариқасида намоён бўлади. Бундай 
тўсқинликлар шахснинг мақсадга эришувига халақит беради. Мисол: 
навбатда туриш вақтидаги, уй-рўзғор шароитидаги тўқнашувлар ташқи 
томондан ҳамиша асосли бўлмаса ҳам, лекин муайян таъсир кучига эга 
бўлади. 
Вертикал ва горизонтал ихтилофларнинг ўзига хос хусусияти ўзаро 
ихтилофли ҳаракатлар бошланган пайтда мухолифлар эга бўлган ҳокимият 
ҳажмидир. Вертикал ихтилофлар юқоридан пастга қараб хокимиятнинг 
тақсимланишини назарда тутади, бу эса ихтилоф қатнашчиларида турли 
старт шартларини: бошлиқ – ходим, юқори ташкилот – корхона, кичик 
корхона – таъсисчи шартларини белгилаб беради. Горизонтал ихтилофлар 
ҳажм жиҳатидан бир хил бўлган хокимиятнинг ёки иерархик даражаси 
бўйича субъектларнинг ўзаро ҳаракатини назарда тутади: бир хил 
даражадаги раҳбарлар, ўзаро мутахассислар, маҳсулот етказиб берувчилар – 
истеъмолчилар. 
Ошкора ихтилофлар мухолифларнинг яққол ифодаланган тўқнашувини: 
жанжаллар, тортишувлар, ҳарбий тўқнашувларни билдиради. Ўзаро 
ҳаракатлар вазиятга ва ихтилоф қатнашчиларининг даражасига мос келувчи 
нормалар, яъни халқаро (давлатлараро) тўқнашувларда хуқуқий, ижтимоий, 
ахлоқий нормалар билан тартибга солиб турилади. 
Яширин ихтилофда қарама-қарши томонлар ўртасида ташқи агрессив 
хатти-ҳаракатлар кўзга ташланмайди, лекин бунда таъсир кўрсатишнинг 
бевосита усулларидан фойдаланилади. Бу ҳол шундай шароитда рўй беради: 
ўзаро ихтилофли ҳаракат қатнашчиларидан бири бошқасидан хавфсирайди 
ёки унинг ошкора курашиш учун етарли хокимияти ва кучи йўқ бўлади. 

---

83 
Шахснинг ички ихтилофлари куч-қувват жиҳатидан бир хил, лекин 
сабаблари, эҳтиёжлари, қизиқишлари, йўналиши қарама-қарши бўлган шахс 
ичидаги тўқнашувидан иборатдир.
Гуруҳлараро ва шахслараро ихтилофлар индивидларнинг гуруҳ билан 
ёки гуруҳларнинг ўзаро тўқнашувини билдиради. 
Ихтилофларни турларга бўлиш етарли даражада шартли бўлиб, ҳар хил 
турлар ўртасида қатъий чегара йўқ ва амалда ташкилий вертикал шахслараро 
ихтилофлар, горизонтал ошкора шахслараро ихтилофлар келиб чиқади ва 
ҳоказо. 
Кўриб ўтилган ихтилофлар ғоят турли-туман вазифаларни, чунончи, 
ижобий ва салбий вазифаларни бажариши мумкин. Ихтилофларнинг асосий 
вазифалари 8.1-расмда кўрсатилган.