Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

Vositalar 
Afzalligi 
Kamchiligi 
NetAnalysis 
Internet 
bilan 
bog’liq 
dasturlarni tahlil qiladi. 
Tarmoq qurilmalari va manzillarni 
tahlil qilishga qaratilmagan. 
RoadMASSter-3 
Tez va ishonchli disk nusxani 
yaratishga imkon beradi. 
Faqat qattiq diskdagi ma’lumotlarga 
qaratilgan. 
Phone Forensics 
Express 
Mobil qurilmalarni tahlillashga 
qaratilgan. 
Undan foydalanish uchun qurilma 
modeli va markasini bilish zarur. 
Glavcode 
Ijtimoiy tarmoqlardagi yashirin 
aloqalarni aniqlaydi. 
Internetdagi boshqa aloqalar tegishli 
emas. 
SIMIS Mobile 
Simkartadagi 
ochib 
ketgan 
ma’lumotlarni ham tahli qiladi. 
Sim karta qo’lga kiritilishi lozim. 
Elcomsoft Forensic 
Disk Decryptor 
Shifrlangan 
ma’lumotlarni 
tahlil qiladi. 
Shifrlash algoritmlar soni cheklangan. 
Yuqoridagi jadvalda kriminalistik tahlil uchun qo‘llaniladigan dasturlar 
o‘zining yo‘nalishidan kelib chiqib turli vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan. 
Shuning uchun foydalanishdan oldin ulardan qo‘yilgan maqsadga mosini tanlash 
kerak bo‘ladi. 
KRIMINALISTIKADA SUD-KOMPYUTER TEXNIK 
EKSPERTIZASINING BO’LIMLARI 
Sh.Z. Islomov (dotsent, Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU) 
L.U. Davronova (doktorant, Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU) 
Kriminalistika jinoyatlarni tayyorlash, sodir etish va ochish qonuniyatlarini, 
uning izlari paydo bo'lishi va mavjudligini, dalillarni to'plash, tergov qilish, 
baholash va ulardan foydalanish qonuniyatlarini o'rganadigan soha. Ushbu maqsad 
zamonaviy fan va texnologiyalarning yutuqlaridan to'liq foydalanish orqali amalga 
oshiriladi. Sud ekspertizasi surishtiruv, dastlabki tergov, sud organlarining 
faoliyatini ta'minlaydi va sud-texnik ekspertizasi jarayonini ilmiy asoslangan puxta 
o'ylangan vositalar, jinoyatchilikka qarshi kurash usullari bilan ta'minlaydi [1]. 
Shundan kelib chiqib, sud ekspertizasining quyidagi aniq vazifalarini 
ajratishimiz mumkin: 

jinoyatlarni amalga oshirish amaliyotida ob'ektiv qonuniyatlar va 
hodisalarni aniqlash va o'rganish; 

jinoyatlarni aniqlash, tergov qilish va oldini olish bo'yicha amaliy faoliyat 
uslublari va vositalarini ishlab chiqish va takomillashtirish; 

dastlabki tergovning tashkiliy, taktik va uslubiy asoslarini ishlab chiqish. 

---

245 

jinoyatga qarshi kurashning sud-texnik espertiza vositalari va usullarini 
ishlab chiqish. 
Gumon qilinuvchi (ayblanuvchi) taqdiri ko'p jihatdan ekspertning halolligi va 
malakasiga bog'liq. Undagi sud-kompyuter texnik ekspertiza (SKTE) qurilmalari 
jinoyatni fosh etishda asosiy o’rin egallaydi.
Shu bilan birga, kompyuter texnik tekshiruvlarini o'tkazish bilan bog'liq bir 
qator muammolar mavjud, xususan [2]: 
Huquqni muhofaza qilish idoralari va Adliya vazirligining ekspert 
bo'linmalarida kompyuter ma'lumotlari sohasida yetarlicha malakali mutaxassislar 
yetishmasligi. 
Dasturiy ta'minot va kompyuter texnologiyalari sohasida mutaxassislarning 
yetarli darajada tayyorgarligi mavjud emas, bu mutaxassis uchun savollarni to'g'ri 
shakllantirishga imkon bermaydi (ayniqsa, umumiy jinoiy kompozitsiyalarga 
tegishli).
SKTE uchun ishlab chiqilgan metodologiya uni soddalashtirishda yordam 
beradi, chunki u diagnostika, tasniflash va identifikatsiya muammolarini o'z ichiga 
olgan aniq muayyan muammolarni hal qilish uchun qo'llaniladi. Ya'ni, taklif 
etilgan tasnifga ko'ra, ishlab chiqilgan metodologiya quyidagi texnik turlarni o'z 
ichiga oladi: 

dasturiy ta'minot bilan bog'liq savollarga javob berish uchun diagnostika 
muammolarini hal qilishga qaratilgan SKTE ishlab chiqarish usullari; 

ma'lumotlar bilan bog'liq savollarga javob berish uchun diagnostika 
muammolarini yechishga qaratilgan SKTE ishlab chiqarish usullari (kompyuter 
ma'lumotlari); 

kompyuter tarmoqlari bilan bog'liq savollarga javob berish uchun 
diagnostika muammolarini hal qilishga qaratilgan SKTE ishlab chiqarish usullari 
va ularning elementlari; 

dasturiy ta'minot bilan bog'liq savollarga javob berish uchun tasniflash 
muammolarini hal qilishga qaratilgan SKTE ishlab chiqarish usullari; 

ma'lumotlar bilan bog'liq savollarga javob berish uchun tasniflash 
muammolarini echishga qaratilgan SKTE ishlab chiqarish usullari; 

kompyuter tarmoqlari bilan bog'liq savollarga javob berish uchun tasniflash 
muammolarini echishga qaratilgan SKTE ishlab chiqarish usullari; 

uskunalar bilan bog'liq savollarga javob berish uchun identifikatsiyalash 
muammolarini hal qilishga qaratilgan SKTE ishlab chiqarish usullari; 

dasturiy 
ta'minot 
bilan 
bog'liq 
savollarga 
javob 
berish 
uchun 
identifikatsiyalash muammolarini hal qilishga qaratilgan SKTE ishlab chiqarish 
usullari; 

ma'lumotlar bilan bog'liq savollarga javob berish uchun identifikatsiyalash 
muammolarini hal qilishga qaratilgan SKTE ishlab chiqarish; 

kompyuter tarmoqlari va ularning elementlari bilan bog'liq savollarga javob 
berish uchun identifikatsiyalash muammolarini hal qilishga qaratilgan SKTE ishlab 
chiqarish usullari. 

---

246 
Metodik ta'minot SKTE ishlab chiqarishning grafik modellarini tahlil qilish 
asosida ishlab chiqilgan SKTE ishlab chiqarish bosqichlari uchun bosqichma-
bosqich algoritmlardan foydalanishni o'z ichiga oladi: 

tayyorgarlik bosqichi; 

tahlil bosqichi; 

tajriba; 

sintez bosqichi; 

ishlab chiqarish bosqichi; 

xulosalarni shakllantirish bosqichlari. 
Bosqichma-bosqich algoritmlarni yaratishga taklif qilingan yondashuv SKTE 
ishlab chiqarishni rasmiylashtirish va uning har bir bosqichi uchun zarur bo'lgan 
resurslarni rejalashtirish imkonini beradi. 
SKTEning usullari keltirilgan 6 ta bosqichda amalga oshiriladi. Har bir usulda 
o’zining kerakli axboroti orqali ekpertizadan o’tkaziladi. Kriminalistikaning 
umuman olganda 3 ta: huquqiy, texnik, mutaxassis turlari mavjud bo’lib, SKTE ga 
aynan kompyuter texnologiyalari sohasida o’z bilim va ko’nikmalariga ega 
hodimlar tanlab olinadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 
1. Beirne P. et al. Inventing Criminology: Essays on the rise of'homo criminalis'. – 
SUNY Press, 2013. 
2. Coslovich D. The Computer Fraud: Origin, Area of Operation and Practical 
Application of Increasing Crimes. 2017.