Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларни ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

Ишнинг илмий аҳамияти. Ишнинг илмий аҳамияти шундаки, юқорида айтиб ўтилганидек, бошқа тадқиқот ишларидан фарқли равишда ўзбек хусусий кино санъатидаги айнан кинооператорлар фаолияти, уларнинг ўрни чуқур тахлилий ўрганилади, улар томонидан суратга олинган фильмлар таҳлил этилади, шу соҳадаги ютуқ ва камчиликлар ҳам таҳлил қилинади.
Мавзунинг амалий аҳамияти. Ушбу битирув малакавий ишидан куталиётган асосий натижа шуки, ишда аввало хусусий киностудиялар фаолиятини ўрганиш натижасида аниқланган ва йўл қўйилаётган камчиликлар, масалаларни хал этиш борасида конкрет таклифлар бериладики, уларни бартараф этиш орқали хусусий фильмларнинг бадиий ва тасвирий сифатини, савиясини ошириш имкони туғилади. Бундан ташқари, ишдан талабалар курс ҳамда битирув малакавий ишларини тайёрлашда ёрдамчи материал сифатида, фильмларни таҳлил қилишда асосий илмий манбаа сифатида фойдаланишлари мумкин бўлади.
Битирув малакавий ишининг тузилиши. Мазкур битирув малакавий иш иши кириш, уч боб, хулоса ҳамда фойдаланилган адабиётлар, таҳлил қилинган фильмлар жадвалидан ва хусусий студиялар томонидан 2003-2012 йилларда яратилган кино ва видеофильмлар рўйхатидан иборат. Ишга илова сифатида фото суратлар ва фильмлардан лавҳалар келтирилади.


1-БОБ. ЎЗБЕК ҲУСУСИЙ ФИЛЬМЛАР ЯРАТИЛИШИДАГИ ИЛК ҚАДАМЛАР
1.1.Ўзбек бадиий киноси ва унинг ривожланиш йўли
Ўзбек кино санъати ўз даврида бир қатор фильмлари билан жахон киноэкранларини забт этган, кино санъати иҳлосмандлари-ю, мутахассисларни лол қолдирган. Й.Аъзамов, К.Ёрматов, Н.Ғаниев, Ш.Аббосов сингари режиссёрлар томонидан тасвирга олинган кинокартиналар эса нафақат миллий, балки жахон киносининг "олтин фонди"дан жой олишга муваффақ бўлган. Хатто бугунги кун томошабини учун ҳам энг севимли киноасарлардан саналувчи "Ўтган кунлар", "Махаллада дув-дув гап", "Сен етим эмассан", "Алишер Навоий", "Тохир ва Зухра" каби ҳам бадиий, ҳам актёрлик нуқтаи назаридан, операторлик иши томонидан ҳам бадиий мукаммал фильмлар ўзбек киносининг энг дурдона асарлари қаторидан жой олиб улгурган.
30-йилларнинг бошларида ўзбек операторларидан М.Қаюмов, О.Турсунов, А.Саидов. М.Краснянский ва бошқалар иш бошлаган. Кейинроқ Ўзбекистонга келиб ишлаган украин оператори Д.Демуцкийни нафақат рус кинематографлари балки, ўзбек киночилари ҳам маҳоратли оператор сифатида тилга олади, унинг фаолияти республикамизда операторлик санъатининг юксалишида алоҳида ўринга эга. У операторлик килган «Насриддин Бухорода», «Тоҳир ва Зуҳра», «Насриддиннинг саргузаштлари» каби фильмлар энг яхши миллий кино асарларидир.
50-йилларда эса Н.Рядов, А.Панн, П.Расулов, X.Файзиев каби миллий суратга олиш усталари кириб келди.
60-70 йилларга келиб ўзбек операторлари фильм мавзуини кенгайтириш учун янги услублар топишда изландилар. Д.Фатхуллин («Нафосат»), Даврон Сали¬мов («Доира»), Т.Рузиев («Ёр-ёр»), Ш.Жунайдуллаев («Дилбарим») каби янги кучларнинг келиб қўшилиши фильмларнинг тасвир имкониятларини янада кенгайтирди.
70-80 йиллар ўзбек киносида кенг тарқалган жанр ва мавзу хилма-хиллиги янгича фикрлайдиган операторлар етишиб чиқишини таъминлади. Айниқса, А.Исмоилов («Шиддат»), Ш.Махмудов («Ажойиб хаёлпараст»), Т.Қаюмов («Жазирама қуёш остидаги уй»), Э.Аъзамов, Я.Симбириев («Ота насиҳати»), Д.Абдуллаев («Ватанга хизмат килиб»), Н.Руломов («Суюнчи»), Б.Назаров («Сўз раисга») каби операторларнинг хизматлари алоҳида.
Кино санъати тарихи хусусида сўз борар экан, шуни мамнуният билан таъкидлаш жоизки, миллий кино санъатининг тамал тоши анчайин мустахкам қўйилганлиги хеч кимга сир эмас. Зеро, мамлакатимиздан етишиб чиққан буюк кино дарғаларининг асрларга татигулик мехнатлари, яратган фильмлари бунга тўла-тўкис асос бўла олади. Айниқса, собиқ иттифок даврида, гарчи махаллий кинорежиссёрларга "паст назар" билан қарашдек кайфият кўп бора кузатилган эса-да, кино санъатини ривожлантириш ва тараққий топтириш борасида салмоқли ишлар амалга оширилган. Инсон маънавиятини шакллантиришда мухим ўрин эгаллайдиган ушбу соҳанинг равнақи учун етарли микдорда маблағ ажратилган ҳамда ёш кадрларни вояга етказишга катта эътибор қаратилган эди. Шу боисдан ўша пайтларда маҳаллий киноижодкорларимиз томонидан жахон экранларида хеч иккиланмай намойиш этиши мумкин бўлган ғоявий етук, мазмунан бой, мантиқан асосли, аниқ хулоса ва ечим замирига қурилган кинофильмларни йилдан-йилга кўплаб яратдилар, ўзбек киносининг жаҳон кино санъати тарихида ўзига хос нуфузли ўрин эгаллашига хисса қўшдилар.
Мустақиллик йилларида, айниқса, ўтиш даврининг илк йилларида бошқа соҳаларда бўлгани каби кино санъати тармоғида ҳам пасайиш, ўзига хос турғунлик даври бошланди. Бу хол мустақилликка эришган ҳар қандай ёш давлатнинг бошига тушадиган табиий жараёндир. Ўтиш даврининг иқтисодий, сиёсий қийинчиликлари, мустақил давлатлар ўртасидаги ўзаро иқтисодий ва сиёсий алоқаларнинг ҳали яхши йўлга қўйилмаганлиги, шундок ҳам иқтисодий тангликни бошдан кечираётган мамлакатнинг кино суратга олиш учун пул ажратишга ожизлиги кино санъатида тўхталиш даври бошланишига сабаб бўлди. Бундан ташқари, даврнинг бирданига ўзгариши, эски мафкуранинг якун топиши ва ҳали янги, кучли мафкуранинг ижодкорлар (кинорежиссёрлар, сценаристлар) томонидан тўлиқ англаб етилиб улгурилмагани ва қайсидир маънода гангитиб қўйгани кино санъатида ўзига хос бўшлиқни вужудга келтирди. Эски авлод ижодкорларининг янгича сиёсат, янгича рухият, миллийлик, ўзига хослик сингари дунёқарашларни "хазм килаолмаётганликлари" вазиятни янада мураккаблаштирди. Фикримизни рақамлар билан исботлайдиган бўлсак, 1991-1996 йиллар оралиғида ўзбек кино ижодкорлари томонидан бор-йўғи еттита кинофильм суратга олинганининг гувохи бўлишимиз мумкин ва бу фильмларнинг асосий қисми енгил хажв устига курилган, на сиёсий ахамияти, на маънавий куввати бор фильмлар эди.
Натижада, ўша даврларда ғарбнинг сифатсиз фильмлари, Мексика, Бразилия, Колумбия сингари лотин Америкаси давлатларида суратга олинган сериаллар кино ва телевидение экранларимизни тўлдира бошлади.
Ғарбона демократияни тарғиб қилувчи, миллий менталитетимизга, урф-одатларимиз-у миллий қадриятларимизга тамомила зид бўлган, фахш ва зўравонликни тарғиб этувчи, янги, миллий мафкурамизга тамомила ёт бўлган фильм ва сериалларнинг кўп намойиш этилиши соха мутахассислари, оммавий ахборот воситалари томонидан қораланган, ушбу холатнинг келажак учун катта хавф экани хусусида бонг урилган, миллийлигимизга ёт унсурларнинг авлодлар тарбиясига акс таъсири нечоғлик катталиги ҳақида огохлантирган бўлса-да, ўша "замона зайли" туфайли бу киноасарлар юртимиз кинопрокатларидан ўрин ола бошлади.
Бир томондан, фақат енгил-елпи сюжетли, бачкана кулгига қурилган, на мантиқ ва на мазмунга эга бўлган, "бўлаверадида" қабилида ишланган ўзбек кинофильмлари томошабинларнинг жонига теккан ҳам эди.
Қолаверса, фақат собиқ иттифоқ, хиндистонлик киноижодкорлар томонидан яратилган фильмларни кўриш билан чекланган томошабин учун тамомила янги ва қизиқарли бўлган ғарб, умуман чет эл мамлакатлари ҳаёти хақида хикоя қилувчи сериаллар телевидение экранларини, халқнинг қалб тўрини мустахкам эгаллаб олди.
Ачинарли томони шундаки, биз қоралаётганимиз ғарб маданияти таъсирига тушиб қолган махаллий ижодкорларимиз ҳам ғарбга тақлид қилгани ҳолда фильмлар суратга ола бошладилар. Ҳатто улар “...биз ҳам энди мустақил ва демократик давлатмиз, Ўзбекистон ҳам энди дунёнинг ривожланган ва эркин давлатлари билан бир поғонадан жой олмокда..." дея бонг урадиганлар ҳам топилиб қолди. Уларнинг орасида миллий кино санъатимизнинг етук ижодкорларининг ҳам борлиги жуда ачинарли эди.
Мавжуд юзага келган вазиятни тўғри баҳолаган хукуматимиз рахбарияти, ҳусусан, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 1992 йил 9 мартдаги кино санъатини ривожлантиришга қаратилган “Кинематография соҳасини такомиллаштириш тўғрисида”ги Фармонининг чиқиши айнан юқорида айтиб ўтилган муаммоларни ҳал этиш учун қаратилган эди.
Ана шу мухим қарордан сўнг “Ўзбекфильм” киностудияси ишини қайта тиклаш, кино санъатини ва саноатини ривожлантириш йўлидаги олиб борилган ислохотлар меваси сифатида ранг-баранг жанрларда турли бадиий савия ва сифатга эга бўлган “Темир эркак” (1992, сцен. муаллифи М.Тўйчиев, реж. И.Эргашев), “Ярим тунги блюз” (1992, реж. Р.Маликов), “Даллол” (1992, сцен. муаллифи З.Мусақов, Б.Одилов, реж. Б.Одилов, опер. Н.Ғуломов. комп. Ж.Исомов), “Ўғриям одам” (1992, реж. И.Эргашев), “Абдуллажон” (1992, сцен. муаллифи Р.Мухамаджонов, реж. З.Мусақов, опер. Т.Мансуров, комп. М.Маҳмудов), “Суд куни” (1992, сцен. муаллифи М.Боймуҳамедов, реж. Д.Абдуллаев, опер. Р.Ганиев, З.Гудавадзе), “Кетма…” (1992, сцен. муаллифи Ж.Исҳоқов, М.Исҳоқова, реж. Ж.Исҳоқов), “Жаҳаннамга сакраш” (1992, реж. М.Боймуҳамедов, опер. Х.Хасанов), “Тангалик болалар” (1992, сцен. муаллифи Р.Муҳаммаджонов, реж. Т.Юнусов), “Қария” (1992, сцен. муаллифи ва реж. Р.Маликов, опер. Д.Нодиров, комп. А.Бакаев, рас. Қ.Нуриддинов), “Масхарабоз” (1994, сцен. муаллифи ва реж. Ш.Бошбеков), “Бомба” (1995, сцен. муаллифи ва реж. З.Мусақов) фильмлари суратга олинди.