|
ELEKTRON TIJORAT VA O’ZBEKISTONDA ELEKTRON
TIJORATNI RIVOJLANTIRISH MASALALARI
D.G’. O’ktamova (magistrant, TATU)
Axborotlashgan
jamiyatda
axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarining
insonlar
hayotidagi o’rni tobora ortib bormoqdaki, bu iqtisodiyot va biznesning rivojlanishiga o’z ta’sirini
ko’rsatmoqda. Kishilarning turmush tarzi o’zgarib, axborot va xizmatlarga bo’lgan talab
ortmoqda.
Xalqaro iqtisodiyotda AKT asosiy ishlab chiqarish vositasiga aylanmoqda. Negaki, AKT
operatsion xarajatlarni kamaytirish, kapitalni ko’paytirish, mehnat unumdorligini oshirishga
xizmat qilmoqda, Internet esa, o’z navbatida, masofa bilan bog’liq bo’lgan barcha to’siqlarni olib
tashlamoqda. Shu bilan birga, bunday iqtisodiyotda intellektual mehnatning roli ortmoqda,
elektron hujjat almashinuvi va elektron to’lov tizimlaridan foydalanish, biznesni elektron tarzda
amalga oshirish va boshqaruvda qarorlar qabul qilishni tezlashtirishga erishilmoqda.
Iqtisodiy munosabatlarning axborot texnologiyalari bilan hamohangligi o’z navbatida,
elektron tijoratning shakllanishiga zamin yaratmoqda. Elektron tijoratga turli kitoblarda turlicha
ta’rif berilgan bo’lib, umumiy holda olib qaraganda, elektron tijorat – bu tovar va xizmatlar
almashinuvi jarayonlarini axborot tizimlari va Internet orqali amalga oshirishdir. “Elektron
tijorat to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining 3-moddasida “elektron tijorat”
tushunchasiga quyidagicha ta’rif beriladi: “Axborot tizimlaridan foydalangan holda tuziladigan
shartnomaga muvofiq amalga oshiriladigan tovarlar(ishlar, xizmatlar) oldi-sotdisi elektron
tijoratdir”.
Elektron tijoratning elektron axborot almashinuvi(EDI), elektron kapital harakati(EFS),
elektron savdo, elektron pul muomalasi, Internet marketing, Internet banking, elektron sug’urta
xizmatlari va masofaviy ta’lim kabi turlarini ajratish mumkin. Ular jahon bozoriga chiqish
imkoniyatlarini oshirishga, iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlashga, kichik va o’rta biznesni
rivojlantirishga, axborot mahsulotlari va xizmatlar hajmini oshirishga, milliy bozorda raqobat
muhitini rivojlantirishga xizmat qiladi. Electron savdoni amalga oshirish uchun savdo
maydonchasi va maxsus vitrinalar talab etilmaydi, ko’p sonli ishchilar kun bo’yi ofisda o’tirishi
shart emas, barcha xizmatlar faqatgina sayt orqali amalga oshirilib, xatto reklama ham Internet
marketing bo’yicha yo’lga qo’yiladi. Bu esa, narxlarning an’anaviy do’kanlarga nisbatan past
bo’lishiga va servis sifatining ko’tarilishiga olib keladi.
Elektron tijoratda axborot almashinuvi juda tez amalga oshiriladi, sutkada 24 soat, haftada
7 kun va yiliga 365 kun to’xtovsiz va tinimsiz xizmatdan foydalanish imkoniyati mavjud,
kataloglar orqali zarur narsani osonlik bilan topish va analoglari bilan solishtirish mumkin.
Biroq, kishilarda elektron tijoratga nisbatan ishonchsizlik ham mavjud bo’lib, bu avvalo, “ushlab
ko’rish”, “kiyib ko’rish” kabi odatiy ehtiyojlardan kelib chiqadi. Shu bilan birga, logistika
muammosi, pul o’tkazmalari va soliq to’lash masalalari ham aktual hisoblanadi.
Elektron tijoratda pul o’tkazmalari elektron pul ko’rinishida, maxsus to’lov tizimlari orqali
amalga oshirilishi tadbirkor va xaridorlar uchun ancha qulay hisoblanadi. Hozirda O’zbekistonda
UZCARD – banklararo to’lov tizimi, WoyWo’, upay, Payme – Internet to’lov tizimlari va Click
– sms to’lov tizimidan keng foydalanilmoqda. Xususan, 2005-yil 16-dekabrda “Elektron
to’lovlar to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilingan bo’lib, elektron
to’lovlar bo’yicha munosabatlarni tartibga solishda huquqiy asos hisoblanadi.
Elektron tijoratda: B2B (biznes-biznes), B2C (biznes-iste’molchi), G2B(hukumat-biznes),
G2C(hukumat-iste’molchi), C2C(iste’molchi-iste’molchi) va boshqa yo’nalishlar ajratiladi.
Jahon miqyosida eng rivojlangan yo’nalish B2C bo’lib, chakana savdo ko’rinishida, har bir
mijozga individual yondoshib ishlash orqali olib boriladi. Statista.com saytining 2013-yil
natijalariga ko’ra o’tkazilgan tadqiqoti 2009-2018-yillar kesimida elektron tijoratning B2C
yo’nalishida mamlakatlar Yalpi Ichki Mahsulotidagi miqdori natijalari va bashoratlarini
ko’rsatadi. Ular quyidagi diagrammada keltirilgan:
171
Markaziy Osiyo davlatlarida bu ko’rsatkich juda past bo’lishiga qaramasdan, elektron
tijoratni rivojlantirishda jahon tajribasiga tayangan holda ishlar amalga oshirilmoqda. Shu
jumladan, O’zbekistonda bu sohaga doir me’yoriy-huquqiy baza yaratilgan. Zero, 2004-yil 29-
aprelda qabul qilingan 14 ta moddadan iborat bo’lgan Qonun vaqt o’tishi bilan eskirganligi va
unda elektron tijorat bo’yicha ayrim aktual masalalar inobatga olinmagani sababli, 20 ta
moddadan iborat, to’ldirilgan “Elektron tijorat to’g’risida”gi Qonun 2015-yil 22-mayda yangi
tahrirda qabul qilindi. Yangi tahrirdagi Qonunda elektron tijoratga ko’p yillik tajribadan xalqaro
tajribadan kelib chiqqan holda, yangicha yondoshuv bilan ta’rif berilgan, elektron tijoratning
asosiy prinsiplari keltirilgan, shu bilan bir paytda elektron tijorat sohasidagi davlat siyosati,
sohani davlat tomonidan tartibga solish, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
sohadagi vakolatlari, maxsus vakolatli davlat organining vakolatlari yuzasidan yangi moddalar
kiritilgan.
0,60%
0,25%
1,85%
0,89%
0,42%
0,92%
1,08%
2,23%
1,24%
0,71%
1,61%
1,99%
3,00%
1,96%
1,71%
Xalqaro
Xitoy
Janubiy Koreya
AQSH
Rossiya
2009
2013
2018
Do'stlaringiz bilan baham: |
