Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

O‘Z-O‘ZINI KASBIY BAHOLASHDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARINING O‘RNI 
 
F.K.Tursunbayev (TATU, professor), 
Sh.O.Xusinov (TATU, magistrant) 
Kasb–hunar to‘g‘risida har xil munosabatlar hosil bo‘lishining asosiy sabablaridan biri bu - 
maktab o‘quvchilarida kasb tanlash jarayonida turli xil motivlarning namoyon bo‘lishidir. 
Motivlar o‘rtasidagi kurash ularning u yoki bu qarorga kelishlariga sabab bo‘ladi. Bizningcha, 
voqelikka ongli munosabatda bo‘lish ob’ektiv va qat’iy qarorni keltirib chiqaradi.

---

108 
Kasb-kor(hunar) oldiga qo‘yiladigan talablarni asoslash va ularni bayon qilish o‘ziga xos 
xususiyatga ega bo‘lib, umumiy hamda xususiy jabhalarni o‘zida aks ettiradi. 
Shaxs tushunchasi keng va ko‘p qirralidir. Mehnat qila olish ko‘nikmasining mavjudligi, 
insonlar bilan birgalikda faoliyat munosabatni amalga oshirayotgan kishi asta – sekin shaxsga 
aylanib boradi. Bevosita moddiy dunyoni, jamiyatni va xususan o‘zini o‘rganish va faol tarzda 
qayta o‘zgartirish jarayonining sub’ektga aylanmoqda. Shu o‘rinda haqli bir savol tug‘iladi, ya’ni 
shaxs, individ, individuallik tushunchasining o‘zaro bog‘liqlik jihatlari mavjudmi? Buning uchun 
mazkur tushunchalarning mazmunini tahlil qilish samarali hisoblanadi. Keltirilgan ta’riflardan 
shuni xulosa qilish mumkinki shaxs deb muayyan jamiyatda yashovchi faoliyatning biror turi 
bilan shug‘ullanuvchi, kishilar bilan normal til orqali munosabatga kirishuvchi ongli individga 
aytiladi.
Shaxs tushunchasi keng va ko‘p qirralidir. Mehnat qila olish ko‘nikmasining mavjudligi, 
insonlar bilan birgalikda faoliyat munosabatni amalga oshirayotgan kishi asta – sekin shaxsga 
aylanib boradi. Bevosita moddiy dunyoni, jamiyatni va xususan o‘zini o‘rganish va faol tarzda 
qayta o‘zgartirish jarayonining sub’ektga aylanmoqda. Shu o‘rinda haqli bir savol tug‘iladi, ya’ni 
shaxs, individ, individuallik tushunchasining o‘zaro bog‘liqlik jihatlari mavjudmi? Buning uchun 
mazkur tushunchalarning mazmunini tahlil qilish samarali hisoblanadi. Keltirilgan ta’riflardan 
shuni xulosa qilish mumkinki shaxs deb muayyan jamiyatda yashovchi faoliyatning biror turi 
bilan shug‘ullanuvchi, kishilar bilan normal til orqali munosabatga kirishuvchi ongli individga 
aytiladi. 
Individ sifatida dunyoga kelgan odam ijtimoiy muhit ta’sirida keyinchalik shaxsga aylanadi, 
shuning uchun bu jarayon ijtimoiy-tarixiy xususiyatga egadir. Dunyoga kelayotgan chaqaloqning 
gavda tuzilishi unda tik yurish uchun imkoniyatining mavjudligini taqozo etsa, miyasining 
tuzilishi aql-hushining rivojlanishi uchun imkoniyat tug‘diradi, qo‘llarining shakli shamoyili 
mehnat 
qurollaridan 
foydalanish 
istiqbollarining mavjud-ligini 
ko‘rsatadi. Yuqorida 
aytilganlarning barchasida chaqaloqning inson zotiga mansubligini ta’kidlanadi va bu fakt 
individ tushunchasida qayd etiladi. Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlaridan biri – bu uning 
individualligidir. [1] 
Individuallik deganda insonning shaxsiy psixologik xususiyatlarining betakror birikmasi 
tushuniladi. Individuallik kishining o‘ziga xosligini, uning boshqa odamlardan farqini aks 
ettiruvchi psixologik fazilatlar birikmasidir. Individuallik tarkibiga xarakter, temperament, psixik 
jarayonlar, holatlar, hodisalar, hukmron xususiyatlar yig‘indisi, iroda, faoliyat motivlari, inson 
maslagi, dunyoqarashi, iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu kabilar kiradi. 
Individuallik individning boshqalardan farqlaydigan ijtimoiy xususiyatlari va psixikasining 
o‘ziga xosligi hamda uning qaytarilmasligidir. Zikr etilgan psixologik xususiyatlarning bir 
xildagi birikmasini o‘zida mujassamlashtirgan odam yo‘q, inson shaxsi o‘z individualligi 
jihatidan betakrordir.
Qiziqish – insonlarning dunyoqarashi, e’tiqodlari, ideallari, ya’ni uning oliy maqsadlari, orzu 
niyatlari, orzu umidlari bilan bevosita muhim rol o‘ynaydi hamda ularning muvaffaqiyatli 
kechishini ta’minlash uchun xizmat qiladi.
Professiografiya – deganda kasblar va ularning bir-biridan farqlanuvchi ixtisoslar tomonidan 
inson oldiga qo‘yiladigan talablarni bayon qilish majmuasi tushuniladi. E.A.Klimov qarashlariga 
binon professiogramma bu:
1. Sensor kanallarni yuklamash, ustivor signallarning turlari faoliyat jarayonidagi axborotlar 
ko‘lami va umumiy xususiyati (ko‘rish, eshitish va boshqalar); 
2. Axborotlarni saqlash va qayta ishlash bilan bog‘liq aqliy faoliyatning xususiyati; 
3. Xotira, tafakkur va nutqning qatnashuvi ayrim xarakatlarning tavsifi; 

---

109 
Qobiliyatlarning sifat jihatdan tavsifi odam mehnat faoliyatining qaysi sohasida (pedagog, sport, 
savdo va boshqalar) engillik bilan «o‘zini topa oladi» va qanday qilib katta yutuq va natijalarga 
erisha oladi degan savolga javob berish imkoniyatini beradi. Qobiliyatlarni miqdor tavsifi va 
ularni o‘lchash muammosi bilan ko‘proq chet el psixologlari (Kettell, Termen, Spirmen) va 
boshqalar shug‘ullanganlar. Ular kattalarda kobiliyatni o‘lchash usuli sifatida aqliy iste’dod 
testlaridan foydalanganlar. Bolaning aqliy iste’dod koeffitsenti : 
-IQ aqliy yoshi
-Bolaning haqiqiy yoshi
Bu usul odamning aqliy qobiliyatlar egasi ekanligini emas, balki odamda qobiliyatlar bilan 
aralashtirib bo‘lmaydigan biror bir xildagi ma’lumotlar, ko‘nikma va malakalar borligini 
namoyon qiladi. [2] 
Bugungi kunda yoshlarni kasbga yo‘naltirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Shu 
boisdan o‘rta maktab bitiruvchilarini o‘z qiziqishlari bo‘yicha kasbga yo‘naltirishiga jiddiy 
e’tibor qaratish lozim. Ko‘pgina korxona yoki muassasalarda ishlayotgan mutaxassislarni o‘z 
qiziqishlaridan kelib chiqqan holda kasb tanlamaganini kuzatishimiz mumkin. Shuning uchun 
kasbga yo‘naltirishda o‘z-o‘zini kasbiy baholash metodlarini yaratish, ularda axborot 
texnologiyalarini joriy etish orqali kasbga to‘g‘ri yo‘naltirish va o‘z kasbini sevuvchi malakali 
mutaxassislarni tayyorlashga erishish mumkin. 
ADABIYOTLAR 
1. Abduraxmonov Q.H., Holmo’minov Sh.R. “Personalni boshqarish”. T.:“Yozuvchilar 
uyushmasi”, 2007. 
2. Ubaydullayev A, Raximova.I “Kasbiy psixologiya fanidan ta’lim psixologiyasi”. T.: 
“Toshkent”, 2014.