Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

CУВ ЗАҲИРАЛАРИНИНГ КЎП ФАКТОРЛИ МОДЕЛИНИ АНИҚЛАШ 
А.Э.Чупонов (ТАТУ Қарши филиали катта ўқитувчиси) 
Сув заҳирасидан фойдаланиш на фақат гидроиншоат тизими ҳолатига, балки 
суғориладиган ер ҳолатига, суғориш технологиясига, қолаверса сувдан фойдаланиш 
маданиятига ҳам боғлиқ. Ер ҳолати ёмонлашган сайиншўрланиш, эррозияга учраши, 
унимдорликнинг пасайиши ва ҳ.о. билан боғлиқ ҳолда сув сарфини ошиши самара 
бермаслиги мумкин. Шунинг учун ҳам гидроиншоатлар тизимини тадқиқ этганда, унинг 
заҳиралари ва сув истеъмолчилари тизими ҳолатини биргаликда қараш лозим бўлади. 
Сув заҳирасини аниқлашда кўпгина иқтисодий-техник ва табиий факторлар таъсир этади: 
гидроиншоатлар фаолияти учун зарур бинолар, насос агрегатлари, қувур тармоқлари, 
канал тармоқлари, тўсувчи-сув, олувчи-сув ташлама иншоатлар, подстанциялар ва 
трансформаторлар, электр ва алоқа тармоқлари, таъмирлаш цехлари, экскаватор ва 
транспорт воситалари, йўллар, лаборатория жихозлари ва бошқалар ҳолати; ишчи ва 
хизматчилар сони, меҳнатга сарфланган харажатлар, электр энергия сарфи, транспорт 
харажатлари, эҳтиёт қисмлар харажатлари, техник хизмат ва таъмирлаш харажатлари; 
ижтимоий таъминот даржаси ва сарфлари ҳамда бошқалар; 
сув олинадиган бош дарё сув сатҳи, ўртача йиллик ёғингарчилик, ўртача йиллик ҳарорат 
ва бошқа объектив ёки субъектив ҳодисалар. 
Фараз қилайлик 
насос станциянинг 
суткадаги қувватидан фойдаланиш 
коэффиценти 
(интенсив 
ва 
экстенсив) 
бўлсин. 
У 
ҳолда
муносабат 
бажарилганда 
дарёдан 
олинган 
сув 
миқдоримаълум баландликкача кўтарилиб берилади ва бу сув миқдорини тўлиқ 
истеъмолчига етказиш имконияти яратади, акс ҳолда, масалан 
бўлса, у 
ҳолда 1-насос станциясидан юбарилган сув миқдори 2-насос станцияси қувватидан катта 
бўлади ва натижада 1 ва 2-насос станциялари орасидаги каналда сув тошиш ҳолати рўй 
беради, бу эса каналларни сув ювилишига (аварияга) сабаб бўлади. Шунинг учун ҳам 
кетма-кет жойлашган насос станциялари фойдали иш коэффецентларининг бир-бирига 
боғлиқлигига асосий эътиборни қаратиш лозим бўлади. Бунда гидроиншоатлар тизимидан 
фойдаланишда насосларнинг қувватидан фойдаланиш коэффициентларини ҳеч 
бўлмаганда 
даражада сақлаш лозим бўлади. Ана шундай 
ҳолатлардан чиқиш ва мўлжалланган сув заҳираси ҳосил қилиш учун барча насос 
станциялари қувватидан фойдаланиш коэффицентларини имкон қадар оширишга тўғри 
келади. 
Гидроиншоатлар 
тизими 
хавфсизлиги 
насослар 
учун 
ҳолатни сақлашни талаб этади. 
Сув заҳираларига бевосита таъсир этадиган асосий факторлар: ўртача йиллик 
ёғингарчилик миқдори (
); ўртача йиллик ҳарорат 
); сув олинадиган 
дарё суви сатҳи 
; табиий, объектив ёки субъектив 
ҳодисалар оқибатида электр таъминотининг узилиши ёки насос станцияларининг ишчи 
қисмларини ишдан чиқиши эҳтимоли:
бунда етти насос 

---

128 
станциясининг суткалик ҳолати эътиборга олинади, ишлаш эҳтимоли 
- каби 
баҳоланади; t-суткадаги i-насос станциясининг амалдаги қуввати: 
; электр 
тармоқларининг гидроиншоатларни электр энергияси билан узликсиз таъминлаш 
эҳтимоли: 
бунда 
, 
суткалик ҳолат эътиборга олинади; канал 
тармоқларининг яроқлилик ҳолати (балларда): 
бунда 100 баллик шкаладан 
фойдаланилади. Бу ҳолатда канални яроқлилигини баҳолаш учун мутахассислардан 
иборат махсус эксперт гуруҳи ҳизматидан фойдаланиш лозим бўлади; таъмирлаш 
цеҳининг зарур эҳтиёт қисмлари билан таъминланганлик даражаси: 
фоиз ёки 
коэффицентда аниқланади; гидроиншоатлардан фойдаланувчи ва уларни таъмирловчи 
мутахассисларнинг ўз соҳаси бўйича ўртача малакаси (билим даражаси): 
100 баллик
тизимда баҳоланади, бунда соҳа буйича тест саволлари тўплами асосида ёки махсус 
синовлар ёрдамида балларни аниқлаш тавсия этилади; гидроиншоатлар тизимини 
автоматлаштирилганлиги ва компьютер технологиялари билан таъминланганлик 
даражаси: 
бу ҳам фоиз коэффицентларда берилади; тизимни (корхонани) молиявий 
таъминланганлик даражаси: 
бунда 
; асосий фондларнинг янгиланиш 
коэффиценти: 
тизимдаги ижтимоий ҳолат даражаси: , бу кўрсаткични 
тизим доирасида аниқлаш учун эксперт усуллардан фойдаланиш лозим бўлади; сув билан 
таъминлаш тизимини давлатлараро муносабатларга боғлиқлигини эътиборга олувчи 
мантиқий-фактор: буни муносабатларга боғлиқ ҳолда аъло 
яхши 
қониқарли 
қониқарсиз 
деб баҳолаш мумкин. 
Юқорида келтирилган факторлар асосида бир қанча кўрсаткичларни ҳам бевосита 
аниқлаш мумкин, масалан
, бунда 200-насос станциясининг 
номинал сув чиқариш қуввати (м
3
/сек), 
. Бунга асосан йил давомида насос 
станциялари орқали олинадиган сув миқдорини қуйидагича аниқлаши мумкин: 
БундаG – насос станцияларинингйилдавомидагиишкунлари тўплами. 
Аммо, ҳар доим ҳам исталган ҳажмдаги сув миқдорини олиш мумкин эмас, чунки 
бу жараён юқорида келтирилган факторлар тўплами доирасида кечади. Бу ҳолатда сув 
заҳирасини аниқлаш айтиб ўтилган факторларга боғлиқ ҳолда амалга оширилади. 
Турли факторларга боғлиқ ҳолдаги сув заҳирасини “Y” билан ва юқорида 
келтирилган аргумент-факторларни шартли равишда, x