Ўзбекистон республикаси ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазирлиги муҳаммад ал-хоразмий номидаги

ELEKTRON HUKUMAT TIZIMIDA ELEKTRON PUL AYLANISH 
JARAYONLARINI MODELLASHTIRISH 
 
A.X. Aliqulov (Toshkent Axborot Texnologiyalari Universisteti, magistrant) 
Zamonaviy iqtisodiy rivojlanish jarayonidaaxborot kommunikatsiya texnologiyalari 
imkoniyatlaridan samarali foydalanish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida 
ishlab chiqaruvchi, xizmat ko‘rsatuvchi, xaridor va iste’molchilar o‘rtasidagi huquqiy-moliyaviy 
munosabatlarni yuqori darajaga ko‘tarish, uning tezkorligi hamda xavfsizlik ko‘rsatkichini 
oshirish, bunda elektron tijorat va elektron to‘lov tizimi rivojlanishiga erishish muhim masaladir. 
Elektron hukumat tizimi rivojlanayotgan bir davrda iqtisodiyotni rivojlantirishningeng 
muhim omillaridan biri - pul aylanishini to'g'ri va aniqtashkil qilishdan iborat, chunki bozor 
iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlarining holati va taraqqiyoti bilan chambarchasbog’liqdir. 
Korxona va tashkilotlar o'zlarining xo'jalik faoliyatlarijarayonida doimo bir-birlari bilan aloqada 
bo'ladilar. Ularo'rtasida tovar ayirboshlash jarayoni pul va pullik hisob-kitoblaryordamida 
amalga oshiriladi. Tovar ayirboshlashning o'zi esapul aylanishining moddiy asosi bo'lib 
hisoblanadi. Uning asosida esa boshqa pullik munosabatlar vujudga keladi (soliq 
organlari,pensiya fondi, bank muassasalari va boshqalar). 
Axborottiziminingrivojlanishinafaqatishlabchiqarishkorxonalariyuksalishinita’minladi, 
balkixizmatko‘rsatishborasidahamkattayutuqlargasababbo‘ldi. 
O‘zbekistonda aholiga xizmat ko‘rsatish (servis, kommunal) sohasidagi munosabatlarni 
tartibga solish, ularni sifatini yaxshilash ham Elektron hukumatning muhim vazifalaridan biridir. 
Ko‘rsatilayotgan xizmatlar hajmi ham zaruriy resurslarni prognoz qilish imkoniyatini beradi. Bu 
sohada ham elektron pullar orqali to‘lovlarni amalga oshirilishi, bir tomondan, aholiga 
qulayliklar beradi, ikkinchi tomondan, aholi va boshqa talabgorlar ehtiyojlarini aniqlash ishlarini 
avtomatlashtirish imkoniyatini beradi. 
Hozirda axborot texnologiyalari sohasi subyektlari tomonidan elektron to‘lovlar va 
elektron tijoratni amalga oshirishni avtomatlashtirish imkonini beruvchi xilma-xil texnologik 
yechimlar taklif etilmoqda. Xususan, Internet tarmog‘ida plastik kartalar bilan to‘lovlarni amalga 
oshirishni imkon beruvchi dasturiy ta’minot ishlab chiqilib, joriy etildi. Internet tarmog‘ining 
«uz» domenida internet-do‘konlar mavjud bo‘lib, foydalanuvchilariga masofadan turib, muayyan 
vaqt rejimida ehtiyoj tovarlarini xarid qilish va xizmatlardan foydalanishlari uchun xizmat 
tashkil etilganligi keng aholi qatlamlariga bu yo‘nalishdagi imkoniyatlardan darak beradi. 
Bugungi 
kunda 
bank-moliya 
sektorida 
axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalaridan foydalanishning o‘sib boruvchi global tendensiyasi, bank plastik kartalari 
miqdorining o‘sishi hamda elektron to‘lovlar va elektron tijoratning rivojlanib borishi barobarida 
mamlakatimizda elektron to‘lovlar va elektron tijorat sohasida loyihalarni amalga oshirilishi 

---

54 
faollashmoqda. Mamlakatimiz bank va moliya muassasalari Internet global tarmog‘i va mobil 
aloqa vositalari orqali o‘z mijozlariga masofadan turib, elektron to‘lovlar, «SMS-banking», 
«Mobil-banking» kabi interaktiv bank xizmatlarni ko‘rsatmoqdalar. 
Elektron tijorat va elektron to’lovlarning rivojlanishi aholiga,xizmat ko’rsatish hamda 
savdo sotiq sohasiga bir qator qulay imkoniyatlar taqdim etmoqda. Bu tizimning rivojlanishi 
ta’sirida kelgusida ulkan yutuqlarga erishiladi.Masalan, biror aholiga maishiy xizmat ko’rsatish 
faoliyati bilan shug’ullanuvchi firmamisolida buni ko’rib chiqamiz: 
quyida hozirgi kunda hisob-kitob jarayonlarininguch usuli: 
-naqd pul orqali; 
-terminal orqali; 
-shartnoma asosidagi 
ko’rinishlari keltirilgan.Hisob kitobning naqd ko’rinishi orqali bajarilgan qismida pul 
mablag’lari inkassa tashkiloti orqali, ya’ni ma’lum hisob-kitoblar bajarilgandan keyin maishiy 
xizmat ko’rsatish faoliyati bilan shug’ullanuvchi firmaning asosiy hisob raqamiga borib 
tushadi.Terminal orqali hisob-kitoblardan tushgan pul mablag’lari avval maishiy xizmat 
ko’rsatish faoliyati bilan shug’ullanuvchi firmaning terminal schyotiga va undan kerakli hisob-
kitoblar bajarilgandan keyingina asosiy hisob raqamiga borib tushadi.Shartnoma orqali 
bajarilgan xizmatlar xizmat ko’rsatuvchi va mijoz o’rtasidagi kelishuv asosida tuzilgan 
shartnoma asosida mijozning hisob raqamidan xizmat ko’rsatuvchining hisob raqamiga borib 
tushadi. 
1-rasm. Maishiy xizmat ko’rsatish faoliyati bilan shug’ullanuvchi firma hisob-kitob jarayoni. 
Mamlakatimizda elektron to’lov tizimini rivojlantirish va takomillashtirish bo’yicha keng 
amaliy ishlar olib borilmoqda. Bu borada qabul qilingan qonun va qonun-osti hujjatlari bank va 
to’lov tizimini tartibga solishga, elektron tijoratni rivojlantirishga qaratilgan. 
Kelgusidagi elektron pul bilan muomala qilish tizimi pul muomalasining eng ommabop 
va qulayusuliga aylanishi.Quyida keltirilganchizmada elektron to’lov avtomatlashgan tizimining 
ko’rinishi ifodalangan: 

---

55 
2-rasm. Elektron to’lov avtomatlashgan tizimi. 
Ushbu sxemada maishiy xizmat ko’rsatish faoliyati bilan shug’ullanuvchi firmaning 
bankdagi hisob raqamiga xizmat ko’rsatilgan mijozlarning hisob raqamidan kelib 
tushadi.Bankdagi hisob raqamga kelib tushayotgan pul birinchi to'g'ridan to'g'ri soliqlardan 
tozalanmagan hisob raqamga borib tushadi va soliq undirilishi uchun INN ga yuboriladi, 
belgilangan soliq undirilgach tozalangan pul shaxsiy vrachlik punkitining soliqlardan tozalangan 
hisob raqamiga tushadi.Bunda soliq undirilishi avtomat tarzda har bir xizmat ko’rsatilgan mijoz 
schotidan keladigan pul mablag’idan yechib olinadi. Shunda soliq idorasi vakillarining vaqti ham 
tejaladi. Shundan so’ng soliqlardan tozalangan hisob raqamidagi puldan yana bemalol zarur 
bo’lgan har xil turdagi maxsulotlar, firma faoliyati uchun zarur bo’lgan asbob uskunalar, ish 
haqi, kommunal to’lovlar va boshqalar uchun sarflanishi mumkin bo’laveradi.