Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

2-§ Тергов версияларини тузиш, текшириш 
ва натижаларини баҳолаш 
Ҳар бир ишни тергов қилишда такрорланмас далиллар мажмуи 
намоён бўлади. Унинг ўзига хослиги жойнинг ва вақтнинг муайян 
ҳолатлари, жиноятчиларнинг мақсадлари ва важ-баҳоналари ва улар-
нинг ҳийла-найранглари билан боғлиқ бўлиб, барчаси ўз навбатида 
сон-саноқсиз бошқа сабаблар ва шарт-шароитлар билан ҳам 
алоқадордир. Ана шу ҳолатларни билиб олиш ва англаб етиш – доимо 
ижобий натижа беради. Шу боис уни ҳал этишга қаратилган ҳар бир 
ҳаракат тасаввур қилишни талаб этади. Масалан, терговчи бузиб 
очиш изларини текширар экан, уларда эзилган ва кўчган жойларни-
гина кўрмайди. У мисранг (лом)дан фойдаланиб, эшикни бузиб очиб, 
хонадонга кирган номаълум кимсанинг образини фикран кўз олдида 
гавдалантиради. Хўш, гавдаланиш қандай пайдо бўлади? Бунга асо-
сан тасаввур ёрдам беради. Тасаввур бевосита кузатиш маълумотла-
рини ҳамда хотирадаги маълумотларни – илгари олинган таълим ва 
амалиётнинг натижаси сифатида хотирада сақланиб турган тушунча-
лар (образлар)ни бир бутун қилиб бирлаштиради. 
Тасаввурда яратилган версия ёки образ билиб олишдан иборат 
муҳим вазифани бажаради. Терговчи уни таҳлил этар экан, кўз олдига 
келтирилаётган ҳодисанинг эҳтимол тутилган изларини хаёлан қиди-
ради, далилий маълумотларни ҳиссий ва мантиқий излаш йўнали-

---

шларини белгилаб олади. Бу излар ва ҳодиса тўғрисидаги тасаввур 
таққослаш асосида амалга оширилади. Агар топилган излар тасаввур-
да яратилган образга мос келмаса, тасаввурга янгидан озиқ берадиган 
маълумотларни қидиришга киришади. Бундай изланишлар текшири-
лаётган ҳолатлар ҳақида янада янги тасаввурларни вужудга келтира-
ди. Асоссиз, яъни таги пуч, хом хаёллар ва уйдирмалар бундай 
ижодий тасаввур этишнинг тескарисидир. Улар ҳақиқий воқеликдан 
ажралиб қолган бўлиб, терговни муқаррар равишда ҳақиқатдан 
узоқлаштиради ва кўпинча суд хатосига сабаб бўлади. 
Тергов версияси қуйидаги хусусиятларга эга бўлиши зарур: 
реал бўлиб, далилий маълумотларни ўрганиш асосида тузилган 
бўлиши; 
илмий маълумотларга мос келиб, уларга қарши чиқмаслиги; 
мантиқан тўғри тузилган ва қарама-қаршиликларга эга бўлмас-
лиги. 
Ниҳоят, версиялар моделлаштириш назарияси нуқтаи назаридан 
тергов қилинаётган ҳодисанинг ҳар жиҳатдан тўкис ахборот беради-
ган мантиқий моделидир. Бундай ёндашув уларни ишлаб чиқиш, 
текшириш ва баҳолашнинг замирида моделлаштириш назарияси ту-
шунчаси ва концепциялари ётадиган янги йўлларни очади. 
Фикрий эксперимент концепцияси алоҳида амалий аҳамиятга 
эга. Бундай эксперимент мураккаб ақлий операциядан – тахмин 
қилинаётган жараённинг, воқеалар кечишининг ҳақиқий объектлар 
(шахслар, нарсалар) фикрий моделлар билан алмаштирилган хаёлий 
манзарасини яратишдан иборатдир. 
Версияларни олға суриш субъекти ва фаолият хусусиятига кўра, 
текшириш чоғида тергов ва суд, қидирув ва эксперт версиялари 
фарқланади. Тергов қилинаётган ҳодиса ҳолатларини изоҳлаш 
кўламига кўра улар умумий ва хусусийларга бўлинади. Умумийлари 
ҳодисани умуман изоҳлаш, хусусийлари унинг айрим томонларини 
изоҳлаш учун тузилади. 
Аниқлиги даражасига кўра тайин (аниқ ва мавжуд) ва ахтарув 
(қидирув) версиялари фарқланади. Биринчиси – бу иш учун аҳамият-
ли объектларнинг (ҳодисалар, ҳаракатлар, нарсалар, жараёнларнинг) 
ҳиссий-кўргазмали тасаввур этиладиган образларидир; иккинчиси – 
бу терговчи деярли ҳеч қандай маълумотга эга бўлмаган объектларни 
излашнинг эҳтимол тутилган йўллари хусусидаги муаммоли тасаввур 
этишдир.

---

Масалан, терговчи ҳодиса содир бўлган жойда мурдани кўздан 
кечиришда яраланиш хусусиятларини ҳисобга олиб, қотил ўқотар 
қуролдан фойдаланганини тахмин қилади. Терговчи милтиқдан ўқ уз-
ган кимсанинг қиёфасини хаёлан чизади. Жиноятчи ва унинг қуроли-
нинг бундай ҳиссий-кўргазмали образи тайин версияга мисолдир. Би-
роқ мурданинг ёнида жиноятчи ҳақида бошқа маълумот берадиган 
излар йўқ деб фараз қилайлик. Терговчи кўздан кечириш доирасини 
кенгайтиради. Нима учун у шундай қилади? Тергов қилинаётган 
ҳодисага алоқадор бўлган ниманидир топиш мақсадида. Ана шу “ни-
мадир” - ов милтиғини ўқлашда ўқ устидан босиб шиббаланадиган 
латта, жун ва бошқа шу сингарилар ҳам, ташлаб юборилган гильза 
ҳам, пойабзал изи ҳам бўлиши мумкин. Бу тахмин қилинаётган изла-
рнинг аниқ шакл-шамойили терговчи онгида ҳали пайдо бўлмаган. 
Ҳозирча уларни ахтариш доираси ҳақида тахминлар бор, холос. Ах-
таришга оид версия ана шу тахминлардан иборат бўлади. Терговчида 
жабрланувчининг қотиллик содир этилишидан олдинги даврдаги 
турмуш тарзи, алоқалари, хатти-ҳаракатлари, ўй-мақсадлари тўғриси-
даги ва ҳоказо тахминлари ҳам ахтаришга оид версиялар бўлади.
Асосий версиялар ва қарши версиялар фарқланади. Қарши вер-
сиялар – бу асосий версиянинг тахминга асосланган мантиқий ин-
коридир. Масалан, асосий версия – қотилликни К. содир этган, қарши 
версия – қотилликни К. содир этмаган. 
Баъзан иш версиялари (терговчи айни чоғда иш олиб бораётган 
версиялар); мантиқий тўғри, яъни асосли ва нотўғри версиялар, шу-
нингдек, чин, яъни воқеликка мос ҳамда сохта, воқеликка номувофиқ 
версиялар ўзаро фарқланади.
Версиянинг реаллиги тўғрисидаги хулоса чиқариб ташлаш усу-
ли (иш материалларида ягона бир версиядан бошқа барча версиялар-
ни рад этувчи далиллар мавжуд) ҳамда инкор усули (аниқ тасдиқлан-
ган бир версиядан бошқа версиялар инкор этилади) орқали амалга 
оширилади. 
Тергов версиясини тузиш – номаълум фактлар ва улар ўртаси-
даги алоқалар ҳақидаги тахминни олға суриш демакдир. Аниқланган 
тахминлар ёрдамида изоҳланиши лозим бўлган далилий маълумотлар 
ана шунга асос бўлади, бундай маълумотларни версиянинг асоси деб 
атайдилар.
Тезкор-қидирув йўли билан олинган маълумотлар жуда аниқ 
бўлгани тақдирдагина версия қилиш учун асос бўлиши мумкин. Бун-
га, ўз навбатида, бир қатор шартларга риоя этилган тақдирда эришиш 

---

мумкин (маълумотлар бир қанча мустақил манбалардан, илмий-
техника воситалари қўлланилган ҳолда, турли усуллар ёрдамида 
олинган бўлиши керак). 
Тергов версиясининг тузилишида қуйидаги элементлар мавжуд: 
тергов давомида олинган ва унинг ўзагини ташкил қилувчи 
маълумотлар; 
ушбу маълумотларни ўрганиб чиқиш; 
мазкур маълумотларни ўрганиб чиқиш натижасида илгари су-
рилган тахминлар, бу фактларнинг эҳтимолий изоҳи, уларнинг келиб 
чиқиши ҳамда улар орасидаги алоқа; 
ҳар бир версиянинг йўлини аниқлашга кўмаклашадиган натижа-
ларни ишлаб чиқиш; 
натижаларни амалий текшириш ва уларни баҳолаш. 
Хизмат изқувар итининг хатти-ҳаракати ҳақидаги маълумотлар 
тергов версияларини тузиш учун асос сифатида етарли эмас. Версия-
лар асосан текширув учун яратилади. Версиянинг асоси ва тахмин 
қилинаётган ҳолат ўртасидаги боғланиш текшириш объекти бўлади. 
Агар ит тегишли маълумотлар версия учун ўз-ўзидан асос бўлиши 
мумкин бўлган объектларга олиб бормаса, терговчи нега шундай 
бўлганини аниқлаши лозим бўлади. Итнинг бирон-бир хатти-
ҳаракати (йўл кўрсатувчининг буйруғига номувофиқ ҳаракат қилиши, 
тасодифий йўловчи изига тушиши, қор остида юрган дала сичқони 
кетидан қувиши ва ҳ.к.) сабабларини аниқлашга берилиб кетиш 
беҳуда ишдир.
Шунингдек, версиялар қилиш учун тарқатувчиси номаълум ха-
барлар ва миш-мишлардан ҳам фойдаланмаслик керак. Бу уларнинг 
келиб чиқиш манбаи, тергов қилинаётган ҳодиса билан алоқалари ва 
муносабатлари номаълумлиги ҳамда шу туфайли текшириш имкони-
ятлари чекланганлиги билан боғлиқдир.
Версияларни тузиб чиқиш – бу мураккаб фикрлаш жараёнидир. 
У узуқ-юлуқ эҳтимол тутилган маълумотлардан тўла-тўкис ва 
ишончли маълумотлар сари ўтиб боришдаги муҳим босқичдир. Бунда 
мантиқий фикрлаш (тафаккур) усуллари – анализ ва синтез, индук-
ция, дедукция ва аналогия катта аҳамиятга эга.
Анализ ва синтез мантиқий фикрлашнинг ўзаро алоқадор ва ўза-
ро боғлиқ усуллари ҳисобланади. Бу қоида тергов қилиш жараёнида 
тўла рўёбга чиқарилади. Унинг дастлабки даврида одатда тергов 
қилинаётган ҳодисани тавсифловчи тарқоқ далилларгина бўлади. 
Терговчи ана шу далилларнинг турли жиҳатлари ва аломатларини 

---

таҳлил этар экан, уларни синтез ёрдамида умумлаштиради ва шу асо-
сда текширилаётган ҳодисага оид турли-туман изоҳлар топади. 
Индукция – бу хусусийдан умумий сари, далиллардан умум-
лаштиришлар сари фикр юритиш усулидир. Тергов қилишнинг даст-
лабки босқичидаёқ бу усулдан фойдаланиш, турли далилларни, улар-
нинг айрим жиҳатларини умумлаштириш иш бўйича версия та-
риқасида иштирок этувчи тахминий хулосаларга келиш имконини бе-
ради.
Дедукция – умумийдан хусусий сари фикр юритиш усули, яъни 
умумий қоидалардан хусусий хулосаларга ўтишдир. Бу усул ёрдами-
да версиялар тузиб чиқиш учун илмий ва тажрибага асосланган қои-
далардан фойдаланилади, улар текширилаётган ҳодиса, воқеа, далил 
билан таққосланади. Масалан, агар тўппонча стволи каналида чирк 
бўлмаса, ўқ отилгандан кейин ствол каналидаги мой албатта йўқ 
бўлиб кетиши ва чирк ҳосил бўлиши ҳақидаги билимдан фойдаланиб, 
ана шу тўппончадан ўқ узилмагани тўғрисида хусусий хулоса 
чиқариш мумкин. Индукция ва дедукция версияларни бир-биридан 
ажратмаган ҳолда олға суришда қўлланилади ва ўзаро узвий 
боғлиқдир.
Аналогия услуби фактларни айрим белгиларига кўра фикран 
таққослашдан иборат. Айрим белгиларнинг ўхшашлигини аниқлаб, 
бошқаларининг ўхшашлиги ҳақида тахминий хулоса чиқарилади. 
Масалан, тажрибадан маълумки, пул маблағларини талон-тарож 
қилишларнинг айрим турлари учун касса ҳужжатларини қириб ўчи-
риб ўзгартиришлар хос бўлади. Қириб ўчирилган касса қайдномаси 
(ведомости)ни аниқлаб, кузатув натижаларини аввал тўпланган 
маълумотлар билан таққослаб мазкур ҳолда ҳам талон-тарож қилиш 
ҳодисаси бўлганлиги ҳақидаги версияни олға суриш мумкин.
Аналогия агар муҳим белгиларга кўра таққослаш натижаси бўл-
са, асослидир. Аксинча, унчалик аҳамиятли бўлмаган белгиларига 
кўра қилинган аналогия версияни эмас, балки асоссиз уйдирмаларни 
келтириб чиқаради. Аналогия ўзаро алоқадор белгиларнинг бутун 
мажмуини эмас, балки улардан дуч келган биттасини қамраб олса, 
версияни тузиб чиқишда хатоликлар юз бериши мумкин. 
Тергов версияларини ички ҳис, сезги (интуиция) асосида тузиб 
чиқиш мумкинлиги ҳақидаги масала баҳсли ҳисобланади. Ички ҳис-
нинг, сезгининг табиати хусусида хилма-хил қарашлар бўлгани ҳол-
да, у шубҳасиз, терговчининг билиб олиш ва англаб етиш билан 
боғлиқ фаолиятида муайян ўрин тутади. Ички ҳис, сезги муаммосига 

---

тажриба асосида, яхши ўйлаб, холисона ёндашиш жиноят ишлари 
бўйича исботлашда ундан фойдаланишнинг аҳамияти ва чегаралари-
ни белгилашдан иборат бўлади. 
Тергов қилишда сезгидан фойдаланишга қарши чиқувчилар тер-
говчининг ички ишончини ҳис, сезги билан алмаштиришга, яъни ҳис, 
сезги ўрнига ички ишончни қўйишга қатъият билан қарши чиққанда 
ҳақдирлар. Бироқ бошқа томонга оғиб кетмаслик ҳамда жиддий тер-
гов ва суд хатоларига олиб келадиган олдиндан бичиб-тўқиб қўйиш-
ни ички ҳис, сезги деб атамаслик керак.
Ҳиссий гумонларнинг ғайришуурийлиги уларни версиялар деб 
эътироф этиш эҳтимолини истисно этади. Бироқ, ғайришуурийлик 
асоссизлик дегани эмас. Агар гумон муҳим далилларнинг ҳаётий 
кўринишларига таянса, хулоса ўзининг холисоналигидан маҳрум 
бўлмайди. Сезги ички ишончнинг ҳам, версияларнинг ҳам ўрнига ўт-
майди. Лекин, агар мантиқий таҳлил натижасида унинг ҳақиқий, яъни 
холисона асослари аниқланса, гумон версияга айланади.
Баъзан ҳисни, сезгини – фикрнинг ишониб бўлмайдиган курта-
гидир, дейишади. Бироқ, бу тушунча унинг аҳамиятини ка-
майтирмайди. “Куртак” улғайиб фикр ҳосил бўлади, гумон ривожла-
на бориб версияга айланади. Гумонга ортиқча суянмаслик, лекин уни 
инкор ҳам қилмаслик керак, чунки кўпинча ундан ҳақиқат сари йўл 
очилади.
Версияларни текшириш, сиртдан қараганда, – тергов ҳаракатла-
рининг мажмуидир. Билиб олиш мавзуини (предметини) ташкил 
этувчи ҳодисалар, жараёнлар, ашёлар тугал, тўла-тўкис кўринишда 
бўлмайди. Шу боис уларни қидириш, қайд этиш, таҳлил этиш зарур. 
Терговчи ишга тааллуқли маълумотларни топгач, уларни яхшилаб 
кўриб чиқади, уларга ҳар жиҳатдан ёндашиб кўрикдан ўтказади, иш 
материаллари билан ва улар асосида тузиб чиқилган версиялар билан 
қиёслаб кўради. Натижада текширилаётган маълумотлар ё далиллар 
тизимига қўшилади, ё ишга дахлдор эмас деб топилади. 
Терговчи қидириб талай далилларни ўрганиб чиқади, уларни, 
сўзнинг кўчма маъносида ҳам, том маъносида ҳам, кавлаштиради. Бу 
табиийдир. Чунки ашёдан далил сифатида фойдаланиш учун уни то-
пиш, олиб қўйиш, олиб келиш, эҳтиётлаб сақлаш керак. Терговчи-
нинг бу ҳаракатлари версияларни текшириш воситасидир. Версиялар 
бу ҳаракатларни йўналтиради, уларнинг танланишига, мазмуни ва 
таркибига, амалга ошириш шарт-шароитларига таъсир кўрсатади. Шу 

---

тариқа версияларни текшириш далилларни аниқ мақсадни кўзлаб ва 
мақсадга мувофиқ, яъни самарали тўплашдан иборат бўлади. 
Бинобарин, тергов версияларини текшириш – терговчининг 
мантиқий фикр юритиши жараёнидир. У муайян қоидаларга бўйсу-
нади. Булардан энг муҳими текширилаётган версиядан иш ҳолатлари 
бўйича барча зарурий ва эҳтимол тутилган, мумкин бўлган мантиқий 
хулосаларни чиқариб олиш кераклигидир. 
Сўнгра, фикр юритиш натижаларини ҳақиқатда рўёбга чиқариш, 
яъни иш учун аҳамиятли далилий маълумотларни топиш, олиб қўй-
иш, мустаҳкамлаб қўйиш имкониятини берадиган тергов ҳаракатлари 
белгилаб олинади. Бунда қуйидагилар мақсадга мувофиқдир: 1) ман-
тиқий хулосаларни текшириш ва далиллар олиш имкониятларини 
кенгайтирувчи барча мумкин бўлган тергов ҳаракатларини режа-
лаштириш; 2) мавжудлиги баҳсли бўлмаган ва шубҳа туғдирмайдиган 
далилларни тасдиқлаш учун, зарурлиги яққол аён бўлмаган, бир хил-
даги материалларни тўплашга берилмаслик; 3) бир-бирига зид 
маълумотлар мавжуд бўлгани тақдирда, терговчининг билиб олиш 
имкониятларини ҳамда далиллар манбалари рўйхатини имкони бори-
ча кенгайтирадиган тергов ҳаракатларини режалаштириш. 
Версияларни текширишда қуйидаги жиҳатларга жиддий аҳамият 
бериш лозим: 
версиядан барча тегишли натижалар чиқарилиши керак; 
ҳосил бўлган натижалар ўртасида мантиқий алоқа бўлиши за-
рур; 
версияни текшириш, тергов каби тезкор-қидирув тадбирлар 
ўтказишёрдамида амалга оширилиши мумкин; 
турли версиялар бир вақтда текширилади. Текширувлар кетма-
кетлиги терговнинг амалий шарт-шароитларидан келиб чиққан ҳолда 
аниқланади. 
Шунингдек, версияларни текшириш учун биринчи навбатдаги 
вазифалар қаторида қуйидаги мақсадларни кўзда тутувчи ҳаракатлар 
амалга оширилади: 1) кечиктириш оқибатида йўқотилиши мумкин 
бўлган далилларни топиш (ҳодиса жойини кўздан кечириш, тинтув, 
олиб қўйиш, гувоҳларни сўроқ қилиш, шахсларни суд-тиббий 
кўрикдан ўтказиш ва ҳ.к.); 2) терговга маълум бўлган, тергов ва суд-
дан қочиб юрган хавфли жиноятчини фош этиш, қидириш ва яккалаб 
қўйиш; 3) ушланган ёки ҳибсга олинган гумон қилинувчига айб қўй-
иш учун асосларни аниқлаштириш; 4) иш бўйича барча ёки бир қанча 
версияларни текшириш учун аҳамиятга эга бўлган далилларни олиш; 

---

5) одатда талай вақт сарфлашни талаб қиладиган далилларни 
аниқлашга киришиш (тафтишлар, экспертизалар ва ҳ.к.); 6) терговга 
қарши ҳаракат қилишдан манфаатдор бўлган шахслар ўз мақсадида 
фойдаланиши мумкин бўлган маълумотлар ошкор бўлиб қолиш 
хавфини бартараф этадиган янги далилларни топиш. 
Тузилган версияни мантиқан ўрганиб чиқиш керак, яъни вер-
сиядан тахминий фикрлар тарзидаги барча мавжуд хулосаларни 
чиқариш зарур. Мантиқий йўл билан чиқариладиган хулосалар вер-
сияни тузишда ишлатилган фактлар, шунингдек, версиянинг ўзига 
ҳам таянади. Версиядан хулосалар чиқариш, уни конкретлашти-
ришдан иборат бўлиб, тергов қилинаётган ҳодисаларнинг конкрет ҳо-
латларига нисбатан ҳам қўлланилиши мумкин. 
Турли хилдаги ҳолатлар ёки фактларга оид тузилган версиялар-
ни иложи бўлса, бир вақтда, параллел равишда текшириш зарур. 
Шундай вазият юзага келиши мумкинки, ҳақиқатга энг яқин бўлиб 
туюлган версияни зудлик билан текшириш эҳтиёжи туғилади. Бундай 
ҳолатда, ушбу версияни тасдиқланмаганлиги ва инкор этилганлиги 
оқибатида бошқа версияларни текшириш имкониятини йўқотмаслик 
зарур. 
Кўпинча иш бўйича тузиб чиқилган барча версиялар параллел 
равишда текширилади. Бу қоида муҳим амалий аҳамиятга эга: иш 
бўйича аниқланадиган ҳар қандай далил терговчи томонидан мавжуд 
версиялардан ҳар бири билан хаёлан таққослаб чиқилади. Ўзининг 
мазмуни ва аҳамиятига кўра у версиялардан бирини тасдиқловчи, 
бошқасига шубҳа туғдирувчи, шунингдек, рад этувчи ёки аҳамиятсиз 
ва хоказо тариқасида баҳоланади. 
Версияларни текшириш натижаларини баҳолаш ўз моҳиятига 
кўра, далилларни дастлабки баҳолаш жараёнидир. У муайян қоидала-
рга бўйсунади, яъни: 1) эҳтимол тутилган барча версиялар тузиб 
чиқилган-чиқилмаганини яна бир бор текшириш зарур; 2) олға су-
рилган версияларнинг барчаси текширилганини аниқлаш; 3) текши-
риш натижасида тергов қилинаётган ҳодисанинг битта изоҳи сақла-
ниб қолиши керак. Барча қолган версиялар асосли тарзда истисно 
этилиши шарт: барча бошқа версиялар асосли тарзда рад қилинган ва 
истисно этилган тақдирда битта версия фойдасига мақбул далиллар-
нинг диалектик бирлиги таъминлаши лозим. 
Версиялар процессуал шаклда ўтказилган ҳар томонлама тек-
ширилаётган ҳодисанинг барча муҳим тафсилотлари ва ҳолатларини 

---

қамраб олади ва тўғри, ишончли билиш билан алмашганда исбот 
қилиш ўз ниҳоясига етади.

---