Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

посѐлкалар ҳудудига тегишли бўлган ҳолларда, уларнинг чегараларини 
ўзгартириш масалалари маъмурий-ҳудудий бирликларнинг чегараларини 
жойнинг ўзида белгилаш тартибида ҳал қилинади. 
Хўжаликлараро ер тузиш лойиҳалари тасдиқланганидан кейин натурага 
(жойнинг ўзига) кўчирилиб, ер эгалари, ердан фойдаланувчилар, ижарачилар ва 
мулкдорлар ер участкаларининг чегаралари белгиланган намунадаги марза 
белгилари билан ажратилади. 
Ички хўжалик ер тузиш тури қишлоқ хўжалиги корхоналари, 
муассасалари ва ташкилотларининг ҳудудини ички хўжалик негизида белгилаб 
олиб, илмий асосланган алмашлаб экишни жорий қилишни, барча қишлоқ 
хўжалик ерларини (пичанзорлар, яйловлар, боғлар, токзорлар ва бошқаларни) 
жойлаштиришни, тупроқ эрозиясига қарши кураш тадбирларини ишлаб 
чиқишни, шунингдек суғориладиган ерларни тўла реконструкциялашни ўз ичига 
олади. 
Ички хўжалик ер тузиш тури лойиҳаларининг амалга оширилиши 
устидан ер тузишнинг таркибий қисми бўлган муаллифлик назорати олиб 
борилади. 
Ер тузиш тартибида ерлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш 
билан боғлиқ бошқа лойиҳалар ҳам ишлаб чиқилиши мумкин. 
Ер тузиш таркибида топография-геодезия, картография, тупроқ, 
агрокимѐ, геоботаника жиҳатидан, тарихий-маданий ва бошқа йўналишда 
текширишлар ҳамда изланишлар олиб бориш назарда тутилади. 
Ушбу модда мазмунидан кўриниб турибдики, ер тузишнинг асосий 
вазифаси халқ хўжалигининг ҳамма тармоқларида ерлардан самарали 
фойдаланишни ташкил этишдир. Унинг ѐрдамида ерлардан фойдаланишнинг 
қулай шароитлари ташкил этилди, ҳудудий, тармоқ, индивидуал (ички 
хўжалик) хусусиятлари ҳисобга олинади. 
Ер тузишнинг негизида ер тўғрисидаги қонун ҳужжатлари талабларига 
қатъий риоя қилиш, ердан фойдаланиш ва эгалик қилишнинг табиий қишлоқ 
хўжалик минтақаларига бўлинишини ҳисобга олиш ва барча шаклдаги ерга 
эгалик қилувчилар, ердан фойдаланувчилар, ер ижарачилари, ер мулкдорлари 
мақомининг ҳамда ер участкалари сифати ва жойлашган жойи бўйича ҳар хил 

---

88 
бўлган ерларда хўжалик юритишнинг бир хил ва тенг шароитларини 
таъминлаш масалалари ѐтади. Ер участкаларининг миқдори (ўлчами), сифати, 
қиймат баҳоси ва жойлашган жойи бўйича ер солиғининг белгиланиши, ижара 
ҳақи тўлаш, қишлоқ хўжалик кооперативларининг пай жамғармасини 
белгилаш, шунингдек ер ажратиб беришдан хўжалик юритувчи субъектларнинг 
кўрган зарари ва нобудгарчилиги ўрнини қоплаш бўйича маълумотларни йиғиш 
ҳам ер тузишнинг асосий масалаларидан бири бўлиб ҳисобланади. 
Ер тузиш ишларининг амалга оширилиши қишлоқ хўжалигида хўжалик 
юритишнинг замонавий шаклларини тадбиқ этиш, меҳнатнинг самарали 
услубларини белгилаш, алмашлаб экиш ва мелиорацияни қўллаш учун 
маълумотли асос бўлади. 
Ер тузиш ишлари Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Маҳкамаси, 
маҳаллий давлат ҳокимияти органлари қарорига ѐки юридик ва жисмоний 
шахсларнинг талабномаларига мувофиқ ер тузиш хизмати органлари 
томонидан амалга оширилади. 
Ер тузиш хизмати органларининг фаолиятини умумлаштирадиган бўлсак, 
улар умумдавлат, тармоқ, идоравий, хўжаликлараро ҳамда ички хўжалик каби 
ер тузиш ишларини амалга оширади. 
Умумдавлат ер тузиш ишлари амалга оширилганда ер ҳудудларининг 
асосий мақсадий фойдаланиш кўрсаткичлари аниқланади; ер заҳираларидан 
самарали фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг катта ҳудудий, мажмуа 
режалари ишлаб чиқилади; вилоятлар, туманлар, шаҳарлар ва бошқа аҳоли 
жойларида ердан фойдаланишнинг бош алоҳида-алоҳида самарали усуллари 
ишлаб чиқилади ѐки режалаштирилади ва истиқболлари белгиланади; ерларни 
яхшилаш (мелиорация қилиш), қайта тиклаш (рекультивация қилиш), сув ва 
шамол емиришига қарши кураш мақсадли дастурлари ишлаб чиқилади. 
Бундан ташқари умумдавлат миқиѐсида ер тузиш олиб борилганда 
тармоқлараро ерларни тақсимлашнинг узоқ муддатли ва қисқа муддатли 
режалари ва истиқболлари илмий асосларда ишлаб чиқилади. Бунда халқ 
хўжалиги тармоқларининг ер заҳираларига бўлган келгуси талаблари 
чамаланади, фойдаланилмаѐтган ва ѐмон фойдаланилаѐтган ерлар аниқланади. 
Умумдавлат ер тузиш ишларида амалга ошириладиган тадбирларнинг ҳаммаси 
ердан фойдаланишнинг бош (ҳудудий) схемаларида ҳамда дастурларда ўз 
аксини топади. 
Ер тузиш тармоқ (масалан, аграр мажмуа) ва идора (масалан, қишлоқ ва 
сув хўжалиги вазирлиги) бўйича амалга оширилганда ер эгалари ва ердан 
фойдаланувчилар ер участкаларини бириктириб бериш жараѐни ва ердан 
фойдаланувчилар ва ер эгалари ихтиѐрида бўлган ерларнинг ҳосилдорлигини 
ошириш, яхшилаш ва муҳофаза қилиш, экологик ҳолатини соғломлаштиришни 
таъминлашга қаратилган тадбирлар ишлаб чиқилади. 
Ҳар бир тармоқ ѐки идора бўйича ўтказиладиган ер тузиш ўз 
хусусиятларига эга бўлиши мумкин. Масалан, саноат корхоналари эҳтиѐжи 
учун бериладиган ерлар бўйича олиб бориладиган ер тузиш ишлари, қишлоқ 
хўжалиги корхоналарига бериладиган ерлар бўйича олиб бориладиган ер тузиш 
ишларидан бир мунча фарқ қилади. 

---

89 
Ер кодексининг 12-моддасида ер тузиш ишларининг тўртта тури 
кўрсатилган: 1) истиқболга мўлжалланган; 2) лойиҳалаш олдидан; 3) 
хўжаликлараро; 4) ички хўжалик ер тузиши. Ер тузишнинг ушбу турлари бир-
биридан ер участкаларининг жойлашган ҳудуди (мамлакат, вилоят, туман, 
шаҳар, хўжалик ва ҳ.к.), ер тузиш ишларини амалга оширишга асос бўладиган 
юридик ҳужжат (давлат ҳокимияти қарори, юридик ѐки жисмоний шахсларнинг 
талабномалари), амалга ошириш муддати (истиқболли, лойиҳа олди, лойиҳадан 
сўнг ва ҳ.к.), хўжалик юритувчи субъектларга қаратилганлиги (хўжаликлараро 
ѐки ички хўжалик) ѐки қаратилмаганлиги (истиқболли, лойиҳаолди) ва бошқа 
жиҳатлари билан фарқ қилади. 
Ер тузиш ишлари давлат бюджети ҳисобидан бажарилади. Қишлоқ 
хўжалик ерларини ташкил қилиш, ерларни яхшилаш ҳамда муҳофаза қилиш, 
эрозияга қарши мелиорация тадбирларини молиялаштириш юридик ва 
жисмоний шахслар ҳисобидан бажарилиши мумкин. 
Ер тузиш тартибида ерлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш 
билан боғлиқ бошқа лойиҳалар ҳам ишлаб чиқилиши мумкин. 
Ер тузиш таркибида топография-геодезия, картография, тупроқ, 
агрокимѐ, геоботаника жиҳатдан тарихий-маданий ва бошқа йўналишларда 
текширишлар ҳамда изланишлар олиб бориш назарда тутилади. 
Ер тузишга тааллуқли бўлган ишларнинг бажарилишини ер тузиш 
жараѐни деб юритилади. Ер тузиш жараѐнида барча амалий, бир-бирига боғлиқ, 
бир-бирини тақозо этадиган процессуал ҳаракатлар бажарилади. 
Ер тузиш жараѐни деганда, алоҳида ер тузиш ҳаракатларини 
бажаришнинг умумий тартиби тушинилади. Ўзбекистонда ер тузиш қуйидаги 
белгилардан иборат: 

ер тузишни ўтказиш тўғрисида ариза бериш; 

ер тузиш лойиҳасини тайѐрлашга оид ташкилий ишлар; 

ер тузиш лойиҳасини тайѐрлаш; 

лойиҳани кўриб чиқиш ва уни тасдиқлаш; 

лойиҳани натурага (жойнинг ўзига) кўчириш; 

ер тузиш ҳужжатлари ва материалларини расмийлаштириш ва бериш; 

ер эгалари, ердан фойдаланувчилар ва ижарачилар томонидан ер тузиш 
лойиҳаларининг амалга оширилиши устидан ер тузишнинг таркибий қисми 
бўлган муаллифлик назоратини олиб бориш. 
Ер кодексида истиқболга мўлжалланган ва лойиҳалаш олдидан амалга 
ошириладиган ер тузиш ишлари алоҳида-алоҳида тур ер тузиш қилиб 
белгиланган бўлса-да, ҳар иккала турдаги ер тузиш ишларида бир хилдаги 
тадбирлар амалга оширилади. Масалан, истиқболга мўлжалланган ер тузишда 
ҳам лойиҳалаш олдидан амалга ошириладиган ер тузилишида ҳам туманлар ва 
вилоятларнинг ер тузилиши чизмалари ѐки алоҳида муҳофаза этиладиган 
табиий ҳудудларнинг жойлашиши ва чегаралари белгиланишини асослаш 
тадбирлари бажарилиши мумкин. 
Шунга қарамай истиқболга мўлжалланган ва лойиҳалаш олдидан амалга 
ошириладиган ер тузиш бир-биридан бирмунча фарқ қилади. Истиқболга 

---

90 
мўлжалланган ер тузишда ер ҳудудларининг миқѐси (мамалакат, вилоят ѐки 
туманлар)дан қатъий назар тадбирлар яқин ѐхуд узоқ келажакда амалга 
оширилиши белгиланади. Бунда ҳали лойиҳалаш ишлари мўлжалланмайди. Бу 
ерда ер тузиш ишлари истиқболи башорат қилинади. 
Вилоятлараро, туманлараро, туман ѐки шаҳарлар доирасида маъмурий-
ҳудудий ўзгаришлар, ердан фойдаланувчи ва ер эгаларини қайта ташкил этиш, 
барҳам топтириш, қўшиб юбориш ва бошқа шунга ўхшаш ишлар 
лойиҳалаштириладиган бўлса, бу ишларни амалга оширишдан олдин ер тузиш 
ишлари бажарилади. Демак, юқорида айтилгандек бирор-бир лойиҳа 
мўлжалланган бўлса, ундан олдин лойиҳалаш олдидан ер тузиш ишлари амалга 
оширилади. Мана шу жиҳати билан лойиҳалашдан олдин амалга ошириладиган 
ер тузиш ишлари истиқболга мўлжалланган ер тузишдан фарқ қилади. 
Мамлакат ва унинг минтақаларининг ер-сув ресурсларидан фойдаланиш 
ҳамда уларни муҳофаза қилиш чизмаларини ишлаб чиқиш ва туманлар ва 
вилоятларнинг ер тузилиши чизмаларини ишлаб чиқиш истиқболга 
мўлжалланган ва лойиҳалаш олдидан ер тузиш ишларининг маъмурий ҳудудий 
миқѐсида амалга оширилишидир. 
Истиқболга мўлжалланган ер тузиш ишлари амалга оширилганда 
мамлакат ва минтақалар бўйича ер захираларидан фойдаланиш, уларни 
муҳофаза қилиш, ер билан боғлиқ ташкилий-хўжалик ҳамда ижтимоий-
иқтисодий тадбирлар ҳажми, муддати, тупроқ унумдорлигини сақлаш ва 
ошириш, ерлардан оқилона фойдаланиш каби масалаларни ечиш мақсад қилиб 
қўйилади. 
Лойиҳалаш олди ер тузиш ишларини амалга оширишдан мақсад ҳам 
ерлардан оқилона фойдаланиш, уларга нисбатан бўлиши мумкин бўлган 
жамият таъсирини (ифлосланиш, чиқиндилар билан бостириш ва ҳ.к.) олдини 
олиш, тупроқ унумдорлигини сақлаш ва ошириш, ер участкаларига бўлган 
фойдаланиш ва эгалик ҳуқуқларини ойдинлаштириш, жойлардаги ишлаб 
чиқариш кучларига мос равишда ердан фойдаланишнинг ягона тизимини 
яратиш, ерлар табиий ҳолатининг ўзгаришини (шўрланиш, ерни ишдан 
чиқариш, эрозия, чўлга айланиши ва ҳ.к.) олдини олиш ва бошқа ҳолатлар 
бўлиб ҳисобланади. 
Истиқболга мўлжалланган ва лойиҳалаш олди ер тузиш ишларида 
тайѐрланадиган ҳужжатлар дастур, лойиҳа, чизма деб аталади. 
Истиқболга мўлжалланган ер тузиш ҳужжатларидаги тадбирларнинг 
бажарилиш муддати 10 йилдан кам бўлмаслиги керак. 
Лойиҳалаш олди ер тузиш ишлари бўйича тадбирлар тузилаѐтган (барпо 
этилаѐтган) ѐки қурилаѐтган хўжалик юритувчи субъект лойиҳаланишидан 
олдин амалга оширилади. 
Ер тузишнинг амалиѐтда энг кўп учрайдиган тури хўжаликлараро ер 
тузишдир. Хўжаликлараро ер тузиш ер участкаларини жойлаштиришнинг 
қулай ва оқилона тартибини танлаш, уларни ер эгалари, ердан 
фойдаланувчилар ва мулкдорларга ажратиб беришда мақсадга мувофиқликни 
таъминлаш ҳамда ер участкаларига бўлган маъмурий-ҳудудий ва эгалик, 

---

91 
фойдаланиш, мулк ҳуқуқини яхлитлаш каби масалаларни ҳал қилиш учун 
амалга оширилади. 
Хўжаликлараро ер тузиш ер эгалари, ердан фойдаланувчилар ва 
мулкдорларнинг 
ер 
участкалари 
жойлашишининг 
мукаммаллигини 
таъминлайди, ер эгалари, ердан фойдаланувчилар ва ер мулкдорларига ер 
бўлган тегишли ҳуқуқни тасдиқловчи ҳужжатларни тайѐрлаш учун асос бўлади. 
Хўжаликлараро ер тузишни ушбу иборанинг маъносига қараб, фақат 
хўжалик юритувчи субъектлар, яъни хўжаликлараро ўртасидаги ер тузиш деб, 
тушинмаслик керак. Зотан, у биргина хўжаликлар ўртасида эмас, балки 
овуллар, қишлоқлар, қўрғонлар, туманлар, шаҳарлар ва вилоятлар чегараларини 
амалда белгилаш (ўзгартириш) ишларини ҳам ўз ичига қамраб олади. Демак, 
хўжаликлараро ер тузишнинг маъноси жуда кенг маънони англатар экан. 
Хўжаликлараро ер тузишга қуйидагилар киради:
овуллар, қишлоқлар, қўрғонлар, туманлар, шаҳарлар, вилоятларнинг 
чегараларини жойида белгилаш; 
ерга эгалик қилувчиларни, ердан фойдаланувчиларни, ижарачиларни, ер 
мулкдорларини янгитдан ташкил қилиш, уларга ер ажратиш ва мавжуд ер 
участкаларини қайта тартибга солиш, уларнинг ноқулай жойлашувини 
бартараф этиш; 
давлат ва жамоат эҳтиѐжлари учун корхоналар, муассасаларга ва 
ташкилотларга ер олиб бериш лойиҳаларини тузиш; 
ер участкаларини жойлашган жойида ажратиб бериш, ерга эгалик 
қилишга ѐки фойдаланишга ҳуқуқ берувчи юридик ҳужжатларни тайѐрлаш; 
янги ерларни ўзлаштириш, қишлоқ хўжалик ерларини яхшилаш, тупроқ 
унумдорлигини сақлаш, ошириш, бузилган ерларни тиклаш (рекультивация 
қилиш), тупроқни сув ва шамол эрозиясидан сақлаш, селдан, ерни 
шўрланишдан, сув босишдан, ботқоқланишидан, қуриб қолишидан, 
зичланишидан, ишлаб чиқариш чиқиндилари, радиоактив, кимѐвий моддалар 
билан заҳарланишидан сақлаш бўйича лойиҳалар тузиш; 
барча ерларни рўйхатдан ўтказиш ва фойдаланмайдиган, самарасиз 
фойдаланилаѐтган ѐки мақсадга мувофиқ фойдаланилмаѐтган ерларни аниқлаш; 
ер ресурсларини баҳолаш, ерлардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза 
қилиш бўйича ер тузиш ҳужжатларини тайѐрлаш; 
ерларни баҳолаш (бонитетлаш) бўйича тадбирлар ўтказиш. 
Хўжаликлараро ер тузиш босқичма-босқич амалга оширилади. Бунда 
дастлаб тайѐргарлик ишлари кўрилади, яъни ер участкасининг ҳуқуқий мақоми, 
табиий тавсифлари ва унга эгалик қилмоқчи ѐки фойдаланмоқчи бўлган 
субъектлар тўғрисида барча маълумотлар йиғилади ва ўрганилади. Ундан 
кейинги босқичда тегишли лойиҳа тузилади, кўриб чиқилади ва тасдиқланади. 
Ниҳоят, оҳирги босқич – тасдиқланган лойиҳани жой (натура)га кўчириш ва ер 
тузиш ҳужжатларини тайѐрлаш. 
Қишлоқ хўжалик корхоналари билан ноқишлоқ хўжалик (саноат, 
транспорт, энергетика ва ҳ.к.) корхоналари иштирокидаги ер тузиш бир-
биридан фарқ қилади. Қишлоқ хўжалик корхоналарига ер ажратишда амалга 
ошириладиган ер тузишда деҳқончиликка ярайдиган ерларни жалб қилиш кўзда 

---

92 
тутилади. Ноқишлоқ хўжалик корхоналарига ер ажратишда олиб бориладиган 
ер тузишда деҳқончиликка яроқли бўлмаган ерларни ажратиш тамойилига риоя 
қилинади. 
Ҳар хил хўжаликлар ташкил қилиш лойиҳаларини тузишда хоҳ у қишлоқ 
хўжалиги корхонаси хоҳ ноқишлоқ хўжалиги корхонаси бўлсин ер тузиш 
уларнинг техник-иқтисодий маълумотларига, тегишли жойдаги атроф-табиий 
муҳит кўрсаткичларига, иқтисодий шароитга ишлаб чиқариш тавсифларига 
асосланади. 
Хўжаликлараро ер тузиш натижасида ҳар бир хўжаликка берилган ернинг 
ҳажми, жойлашган жойи ер участкасининг бошқа кўрсаткичлари ва улар 
фаолиятини тезкорлик билан ривожлантириш учун асос бўлиб хизмат қилиши 
керак. 
Хўжаликлараро ер тузиш лойиҳаси чизма ва ѐзма кўринишидаги 
ҳужжатлардан иборат бўлади. 
Чизма қисми лойиҳани мазмунини кўрсатдаиган битта ѐки бир нечта 
тархлардан иборат бўлади. 
Ёзма қисми ердан фойдаланувчи хўжаликни ташкил қилиниши бўйича 
давлат органларининг тегишли ҳужжатлари, ерга эгалик қилувчилар, ердан 
фойдаланувчилар ва ташкилотлар ҳуқуқлари тўғрисидаги ҳужжатлар, 
лойиҳанинг тегишли томонлар билан келишилганлиги тўғрисидаги ҳужжатлар, 
тушунтириш хатлари ҳамда хўжаликлараро ер тузиш лойиҳасини асослаш 
бўйича сонлик маълумотлардан иборат бўлади. 
Тузилган хўжаликлараро ер тузиш лойиҳаси тасдиқлангандан сўнг 
жойига 
кўчирилади. 
Ундан 
кейин 
ерга 
эгалик 
қилувчи, 
ердан 
фойдаланувчиларга тегишли ҳужжатлар тайѐрланиб топширилади. Бу 
ҳужжатларнинг таркиби, топширилиш ва сақланиш тартиби меъѐрий 
ҳужжатлар билан белгиланади. 
Хўжаликлараро ер тузиш лойиҳаси Илмий-техника Кенгашда кўриб 
чиқилгандан сўнг вилоят ҳокими томонидан тасдиқланади. Юридик ва 
жисмоний шахсларга ер ажратиш тўғрисидаги лойиҳалар қонунда кўрсатилган 
тартибда ваколатлар доирасида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар 
Маҳкамаси, вилоят, туман ва шаҳар ҳокимликлари томонидан тасдиқланади.