Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

2-§. Хориж фуқаролари билан боғлиқ ишлар бўйича 
тергов олиб боришнинг хусусиятлари 
Хорижлик фуқароларга нисбатан жиноят иши қўзғатилганда 
ѐки жабрланувчи хориж фуқароси бўлган ҳолларда, одатдаги масалалар-
дан ташқари бир қанча ўзига хос масалалар ҳал қилинади: хорижлик 
фуқаронинг мавқеи, Ўзбекистонда бўлишининг қонунийлиги, қонуний 
яшашнинг белгиланган муддати. 
Хориж фуқаросини ушлаб туриш ѐки қамоққа олиш ҳақидаги 
хабарнома ТИВ орқали 3 кундан кўп бўлмаган муддат ичида қайси давлат 
фуқароси бўлса, ўша давлатнинг элчихонаси ѐки консуллигига 
жўнатилади. Ушлаб турилган ѐки қамоққа олинган хорижий давлат 
фуқаросини бориб кўришга рухсат элчихона хизматчиларига ѐки консул-
ликнинг мансабдор шахсларига уларнинг илтимоси ушлаб олинган ѐки 
қамоққа олингандан сўнг 4 кундан кўп бўлмаган муддат ичида берилиши 
керак. Рухсат Ўзбекистон Бош прокурори ѐки унинг муовини томонидан 
ТИВ билан келишилган ҳолда берилади ва зарурият туғилганда
Ўзбекистон Республикаси МХХ, ИИВ ѐки Олий суди билан келишилади. 
Агар ушлаб турилган ѐки қамоққа олинган шахс бундай учрашувдан воз 
кечса ва бу ҳақда ѐзма хабар берса рухсат берилмайди ва бу ҳақда ТИВга 
маълум қилинади. Жиноят иши қўзғатилганда хорижлик фуқаро ўзбек ти-
лини билиши, қай даражада билиши ва таржимон кераклиги, тушунтириш, 
кўрсатмалар қайси тилда беришни афзал кўриши аниқланади. Агар ўзбек 
тилида кўрсатмалар бера олмаса, таржимон таклиф этилади ва барча про-
цессуал ҳаракатлар унинг иштирокида олиб борилади. Бу ҳолда таржимо-
нга унинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари тушунтирилади ва у ЖК 238-

---

моддасига асосан қасддан нотўғри таржима қилиш учун жиноий жавобга-
рлиги ҳақида огоҳлантирилади; хориж фуқаросига ўзи танлаган тилида 
кўрсатма бериш ва таржимонни рад қилиш ҳуқуқини тушунтирадилар. 
Тилга оид тўсиқдан ташқари терговни қийинлаштирадиган му-
айян психологик омиллар таъсирини ҳам ҳисобга олиш керак. 
Бегона давлатда турган чет эллик шароитни тушунмаслиги, ҳуқуқни 
муҳофаза этувчи органлар ишига ишончсизлик билан қараши, баъзан ула-
рни умуман тушунмаслиги мумкин. Ўзекистон Республикаси суд жараѐ-
нининг қоидаларини билмаслик, терговчининг қарорлари ва ҳаракатлари 
гўѐки ноқонунийлиги хорижлик фуқарода ҳаққоний янглиш фикрга олиб 
келиб, у томондан қаршилик кўрсатишга олиб келиши мумкин. 
Бундай ҳолларда терговчи хорижлик фуқарога унинг янглишганини 
одоб ва сабр билан тушунтириб ѐрдам бериши мумкин. Бу масалада 
ҳимоячиси ҳам ѐрдам бериши мумкин. 
Хорижлик фуқаро мамлакатимиздаги мавжуд давлат тузуми хусуси-
да янглиш фикрга эга бўлиши, Ўзбекистон фуқароларининг ҳуқуқлари ва 
мажбуриятлари ва уларни чеклаш қоидалари ҳақида нотўғри фикрларга 
эга бўлиши мумкин. Психологик алоқа ўрнатилаѐтганда, шу каби 
ҳолларда унга ишнинг ҳақиқий ҳолатини ѐтиғи билан тушунтириш зарур. 
Терговни ташкил этиш ва тактикасига хорижлик фуқаро иш бўйича 
жабрланувчи ѐки гувоҳ сифатида қатнашганда бизнинг ҳудудимизда қисқа 
муддат бўлиши жиддий таъсир этиши мумкин. Бу ҳолда тергов харакатла-
рини ўта тезкор равишда ва шунчалик сифатли ўтказиш керакки, уни 
қайта ўтказиш зарурияти туғилмаслиги лозим. 
Юқорида таъкидланганидек, Ўзбекистон суд қилиш ҳуқуқидан дахл-
сизликка эга хорижлик фуқарони тергов ҳаракатларига жалб этиш 
фақатгина уларнинг илтимоси ѐки розилиги билан амалга оширилиши 
мумкин ва бу нарса ѐзма равишда қайд қилинади. Уларни гумон 

---

қилинувчи ѐки айбланувчи сифатида жавобгарликка тортиш қайси мамла-
кат вакили бўлса, фақатгина ўша мамлакат органлари томонидан дахлсиз-
ликдан маҳрум этилгандан сўнггина мумкин бўлиб, бу ҳолат амалиѐтда 
камдан-кам учрайди. 
Хорижлик фуқароларга қарши содир этиладиган жиноятлар тизими-
да мулк ва тажовуз-зўрлик жиноятлари кўпчиликни ташкил этади: 
ўғрилик, талончилик ва қуролли босқинчилик. 
Одатда ўғриликни хорижлик фуқаролар жойлашган ҳудудда яшовчи 
шахслар (меҳмонхона, кемпинг, курорт ва бошқалар), хорижлик 
фуқаролар билан алоқа қилишга «ихтисослашган» фоҳишалар ѐки улар-
нинг шериклари амалга оширади; бу ҳолда қиз кўп ҳолларда хўрак вази-
фасини ўтайди ва хориж фуқаросини шериклари талайдиган ва қуролли 
босқинчиликни амалга оширадиган ерга олиб келади. Жиноий гуруҳ ше-
риги бўлиб аэропорт ѐки вокзалда унинг хизматидан фойдаланишни так-
лиф этувчи такси ѐки бошқа транспорт воситасининг ҳайдовчиси бўлиши 
мумкин. 
Хориж фуқароси иштирок этиши талаб қилинмайдиган тергов 
ҳаракатлари қабул қилинган расмий тартибда олиб борилади. Жабрланув-
чи ѐки гувоҳ бўлган хориж фуқароси Ўзбекистон ҳудудидан чиқиб кетган 
бўлса, муайян қийинчиликлар вужудга келиши мумкин. Бу биринчи нав-
батда одамлар ва буюмларни таниб олиш учун кўрсатишга тегишли. Бу 
ҳолда иккита йўл мавжуд: агар бу давлат билан ҳуқуқий ѐрдам ҳақида ша-
ртнома тузилган бўлса, фото ѐки видео тасвирлардан фойдаланиб уларни 
тегишли идоралар орқали хориж фуқароси яшаѐтган ерга юбориш (бундай 
шартнома бўлмаса, бу ҳаракат Интерпол орқали амалга оширилиши мум-
кин); агар хориж фуқароси сўроқ қилинган бўлса, сўроқ баѐнномасидаги 
тавсифга кўра объектни идентификация қилиш. Айнан ўхшашлик 
ҳақидаги терговчининг хулосасини исботлаш учун тегишли экспертиза 

---

ўтказилиши талаб қилиниши мумкинлиги эҳтимолдан холи эмас. 
Жабрланган ѐки гувоҳ хорижлик фуқарони сўроқ қилиш алоҳида 
аҳамиятга эга. Унинг мамлакатимизда бўлиши қисқа муддатли бўлганда, 
сўроқ тезлик билан амалга оширилиши керак ва тергов ҳаракатлари зуд-
лик билан ўтказилган бўлиши керак. Сўроқнинг вақти ва жойи шу 
ҳолларни ва хорижлик фуқаронинг турар жойини ҳисобга олган ҳолда 
аниқланади; уни сўроқ қилиш ҳақида алоҳида талабнома жўнатиш 
эҳтимоли бор. 
Делегациялар, туристик гуруҳлар ва шу кабиларнинг таркибида ма-
млакатга келган хорижлик фуқароларни шу гуруҳлар, делегациялар 
раҳбарлари орқали сўроққа чақирилиши тавсия этилади. Ўқувчилар улар 
аъзо бўлган ўқув муассасалари, ҳамшаҳар ва бошқа ташкилотларнинг ма-
ъмурияти орқали чақирилишлари мумкин. Ўзбекистонга доимий асосда 
келаѐтган мутахассис ва ишчилар фирма ѐки муассасаларнинг маъмурияти 
орқали чақирилишлари мумкин. Бу ҳолда терговчи тил ва шаҳарни бил-
майдиган хорижлик фуқарони қандай қилиб сўроқ жойини топиб келиш 
масаласини пухта ўйлаб кўрмоғи керак. 
Сўроқда таржимондан ташқари сўроқ қилинувчининг илтимосига 
кўра, унинг мамлакатининг дипломатик ѐки консуллик ваколатхонасининг 
ходими иштирок этиши мумкин. Бу шахслар иштирокида сўроқнинг 
жойи, вақти ҳақидаги барча музокаралар тергов бўлими раҳбари томони-
дан фақат ТИВ орқали олиб борилади. 
Гумон остидаги хориж фуқаросининг сўроғи пайтида дипломатик 
ѐки консуллик ходимининг иштироки ҳақидаги илтимоси кўриб 
чиқилиши шарт. Илтимосни қондириш рад этилганда, терговчи буни мах-
сус қарор билан асослашга мажбур; илтимос қондирилганда вакилнинг 
иштироки ҳақидаги илтимос ТИВ органлари орқали жўнатилади. Қайта 
сўроқ ўтказиш заруриятида бундай чақирувчининг расмий тартиби 

---

қайтарилади.
Сўроққа тайѐргарлик режа тузишни ўз ичига олади. Энг муҳим саво-
лларни олдиндан маълумот бериладиган тилга таржима қилиш ва мумкин 
бўлганда таржиманинг айнан тўғри эканлигига ишонч ҳосил қилиш керак. 
Агар сўроқда ҳужжатларни тақдим қилиш кўзда тутилса, иш учун муҳим 
қисмини мазмуни ҳам олдиндан таржима қилиниши мумкин. Бу ҳолат 
ашѐвий далилларга ҳам тааллуқли: уларнинг номлари ва улардаги белги-
лар, улар топилгандаги текшириш ѐки тинтув баѐнномасининг қисмлари 
олдиндан таржима қилиниши керак. Олдиндан қилинган бундай таржима 
сўроқ қилинаѐтган шахсга бу буюмларни тўсатдан тақдим этгандагина за-
рур тактик таъсирни таъминлайди. 
Хорижлик фуқарони сўроқ қилишни баѐнномадан ташқари магнито-
фон тасмаси ѐки видеомагнитофон лентаси ѐрдамида ѐзиб олиш мақсадга 
мувофиқдир. Бу хорижлик фуқароларни ѐки хорижлик фуқаролар ишти-
рокидаги юзлаштиришда айниқса муҳимдир. 
Таржимоннинг иштироки масаласини ҳал қила туриб, терговчи, 
ҳозирги пайтда МДҲ давлатларида яшовчи шахслар яшаѐтган жойидаги 
тилни билмасликлари мумкин, чунки бу ҳодиса бу давлатларда яшаѐтган 
русийзабон аҳоли учун хосдир. Табиийки, бундай ҳолларда улар маълумо-
тларни рус тилида беришни ҳоҳлайдилар ва бу нарса сўроқ баѐнномасида 
қайд қилинган бўлиши керак.
Шундай шароит вужудга келиши мумкинки, терговчи хорижлик 
фуқаро маълумот бермоқчи бўлган тилни билади. Қонун бу тилда сўроқ 
олиб борилишига қарши эмас, агар терговчи унда бемалол гаплаша олса, 
бу албатта, сўроқ қилинаѐтган шахс билан мулоқотни анча енгиллаштира-
ди, психологик алоқа, ишончли муносабатларнинг ўрнатилишига ѐрдам 
беради. Лекин бунда шу тилда сўроқ баѐнномасини ҳам тузиш, кейинча-
лик таклиф этилган таржимон ѐрдамида баѐнномани суд олиб борган тил-

---

га таржима қилиш ва мустақил таржимани ишга тикиб қўйиш тавсия эти-
лади. 
Дахлсизликка эга бўлмаган гувоҳ ѐки жабрланувчи хорижлик 
фуқарони сўроқ қилаѐтганда, терговчи уни ўз кўрсатмаларидан бош торт-
гани ва ѐлғон маълумотлар бериши учун жиноий жавобгарлиги ҳақида 
огоҳлантиради. Бу огоҳлантириш сўроқ баѐнномасида унинг имзоси билан 
тасдиқланади. Дахлсизликка эга бўлган шахс сўроқ қилинганда уни маъ-
лумот беришдан бош тортиши учун жавобгарлиги ҳақида огоҳлантириш 
аҳамияти йўқлиги шубҳасиз. Ёлғон маълумотларни берганлиги учун жа-
вобгарликка келсак, бу ҳолат маълум даражада аҳамиятга эга, чунки бун-
дай жавобгарлик ҳақидаги масала дипломатик йўл билан ҳал этилади, яъ-
ни, огоҳлантириш тактик маънога эга бўлади. Яна шуни кўзда тутиш ке-
ракки, бир қанча давлатларда кўрсатмаларнинг ҳаққонийлигини исботи 
сифатида қабул қилинган қасам Ўзбекистон қонунчилигида назарда тути-
лмаган, бу ҳол эса хориж фуқаросига тушунтирилиши керак. 
Сўроқ қилинувчига эркин ҳикоядан сўнг бериладиган саволлар ўз 
моҳиятига кўра ҳар хил шарҳларга йўл қўймаслиги керак. Сўроқ 
қилинаѐтган шахс тушунмайдиган ва аниқ таржима этилмайдиган ибора-
лар, мақол ва маталларни ишлатишдан ўзини тутиши керак. 
Юзлаштиришда маълум қийинчиликлар вужудга келиши мумкин. 
Унинг иштирокчилари турли тилда гаплашувчи хорижлик фуқаролар 
бўлиши мумкин ва бу ҳолда таржимон ва қўшалоқ таржима керак бўлади. 
Бу ҳақда таржимонга айтиш ва унга юзлаштиришда иштирокчиларнинг 
бир-бири билан терговчини четлаб мулоқот қилишининг олдини олиш ва-
зифасини юклаш керак. 
Суд экспертизасини амалга ошириш жиноят иши бўйича 
ўтаѐтган шахслардан эксперт текшируви учун намуналар олишни талаб 
қилиши мумкин. Агар бундай шахслар дахлсизликка эга бўлмасалар, бу 

---

расмий процессуал тартибдан четга чиқмайди, лекин бунда қуйидаги 
муҳим ҳолни кўзда тутиш керак. Баъзи давлатларнинг урф-одатларига 
кўра, бегоналарга инсон аъзоларининг бирорта қисмини, шу жумладан со-
члар, қон, сперма (маний), тирноқ ва шу кабиларни беришга йўл 
қўймайди. Тарқалган ривоятларга кўра, буларнинг ҳаммаси инсонга 
сеҳргарлик тарзида зарар етказиши мумкин. Шунинг учун намуналар 
олишга уриниш терговчининг нуқтаи назаридан асоссиз қаршиликка уч-
раши мумкин, мажбурий чоралар эса (қонунда кўзда тутилган ҳолларда) 
бутун тергов жараѐнини анчагина мураккаблаштирадиган қаттиқ қарама-
қаршиликка олиб келиши мумкин. 
Шу сингари қаршиликка учраган терговчи унинг сабабларини 
аниқлаш ва агар сабаблар анъанавий ѐки диний маросимларга оид бўлса, 
субъект эгаллаган нуқтаи назарни ўзгартиришга, ѐтиғи билан тушунтириш 
йўли орқали ҳаракат қилиб кўриши керак. Буни замонавий қарашли хори-
жлик фуқаро учун нуфузли бўлган диндошлар ѐки юртдошларни таклиф 
этиб амалга ошириш мумкин.