Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

3-§ Экспертиза тайинлашга тайѐргарлик кўриш
 ва намуналар олиш тартиби
 

---

Экспертиза тайинлаш эҳтиѐжи жиноят ишини тергов қилиш жа-
раѐнида ишнинг айрим мунозарали ҳолатлари юзасидан махсус би-
лим талаб қилинганда ҳосил бўлади.
ЖПК 173-моддасида экспертиза ўтказилиши шарт бўлган қатор 
ҳолатлар қайд этилган. Қонуннинг кўрсатмаси, ушбу ҳолатлар ҳақида 
иш материалида бошқа маълумотлар (гувоҳ, жабрланувчиларнинг 
кўрсатувлари) бўлишидан қатъи назар, экспертиза хулосасини олиш 
мажбурийгини таъкидлайди.
Иш учун аҳамиятга молик бўлган бошқа ҳолатларни аниқлашда, 
жумладан, криминалистик экспертизанинг айрим турларини тайин-
лаш, ҳал қилинадиган масалалар, криминалистик техника соҳасидаги 
махсус билим талаб қилган тақдирда зарур бўлади. Экспертиза 
ўтказиш зарур деб топилса, уни тайинлаш ҳақида суриштирувчи, тер-
говчи қарор, суд эса ажрим чиқаради (ЖПК 180-моддаси) 
Криминалистик экспертизанинг объектларидан олинган намуна-
лар, далилий аҳамиятга эга бўлган бошқа моддий нарсалар, турли 
ҳужжатлар солиштириб кўриш учун ашѐвий далиллар бўлиши мум-
кин.
Мазкур объектларда экспертиза тайинлаш ҳақидаги қарорда ѐки 
ажримда уларнинг номлари, белги сифатлари алоҳида кўрсатилади. 
Қарор (ажрим)да экспертиза тайинлаш учун асослар ва эксперт ҳал 
қилиши лозим бўлган саволлар қайд этилади. Саволлар аниқ, равон 
ва экспертнинг махсус билими доирасидан четга чиқмаслиги лозим. 
Криминалистик экспертиза материалини қарор, ажрим, текши-
рув объектлари тергов ва суд давлат экспертиза муассасасига юбора-
ди. Муассаса раҳбари экспертиза ўтказишни тегишли мутахассис хо-
димга топширади. Шу билан бирга процессуал қонунда белгиланга-
нидек, эксперт сифатида экспертиза муассасасидан ташқари жойлар-
да хизмат қилувчи мутахассислар ѐки алоҳида шахсларни ҳам жалб 
этиб, экспертиза материалини уларга бевосита топшириш мумкин. 
Экспертизада текширилувчи объектлар - ашѐвий далил, унинг 
айрим қисмлари, моддий қолдиқлари билан бир қаторда солиштириб 
текшириш учун зарур бўлган намуналар - нусхалар ҳам юборилиши 
лозим. 
Намуналарнинг ҳажми, сифати эксперт текширувини тўла ва 
объектив бўлишини таъминлайди. Экспертиза текшируви учун оли-
надиган намуналарнинг турлари ва уларни олиш тартиби ЖПК 188-
моддасида кўрсатилган. Криминалистик экспертизани ўтказиш учун 
олинадиган намуналарнинг турлари асосан қуйидагилардир: қўлѐзма, 

---

хат, имзо, рақам ѐзувлари, кўпайтирадиган воситалардан олинадиган 
намуналари, изларни ҳосил қиладиган қолип, нусхалар, отиш қурол-
ларининг турли қисмларидан ҳосил бўладиган намуналар ва бошқа-
лар. 
Криминалистик тадқиқот ўтказиш учун зарур бўладиган наму-
налар, эркин ва экспериментал бўлиши мумкин. Бундан ташқари, 
дастхатшунослик экспертизасида шартли - эркин намуналар ҳам 
ажратилади. Эркин намуналар жиноят иши қўзғалишидан аввал 
мавжуд бўлган объектлардир. Масалан, дастхатшунослик текшируви 
ўтказиш ва гумон қилинувчининг ўзи ѐзган хати имзолари уйида, 
хизмат хоналаридан олинган ҳужжатларда бўлади. Экспериментал 
намуналар эса экспертиза тайинланган ходим томонидан унинг мах-
сус топшириғи билан олинади. Текшириладиган ҳужжатдаги ѐзувга, 
имзоларга, рақамларга ўхшаш матнларни бир неча алоҳида қоғоз 
ҳужжатга ѐзиш буюрилади ва текширилувчи томонидан - имзоларга 
мансуб бўлган ҳарф ва шакллар бажарилиши кузатиб турилади. 
Экспериментал намуналар, одатда, кишилар ҳаракати натижаси-
да вужудга келтирилиб олинади, масалан, дастхат, қўл-оѐқ излари-
нинг намуналари ѐки инсон организмининг яшаш фаолиятидаги мод-
далардан (қон, соч, сўлак ва бошқа намуналар) шулар жумласидан-
дир. 
Нусхаларнинг ҳар икки тури ЖПКга асосланган ҳолда эксперти-
зани тайинловчи суд ѐки терговчи томонидан олинади ва улар қарор 
(ажрим)да кўрсатилади. 
Кўпинча экспериментал намуналар экспертиза текширишлари 
вақтида экспертлар томонидан ҳам олинади. Шунинг учун қайси 
вақтда эксперт, экспериментал нусха намуналарни олинишини яхши 
фарқлай олиш керак. Экспериментал намуналар зарур бўлган ҳоллар-
да мажбурий равишда ҳам олиниши мумкин. Бу ҳаракат терговчига 
юклатилган.
Қонунга асосан эксперт мажбурий равишда намуна олиш 
ҳуқуқига эга эмас. Терговчи экспериментал нусхалар олишда айбла-
нувчи ѐки гумон қилинувчи, жабрланувчи ѐки гувоҳлардан ташқари 
яна ҳажм жиҳатидан ѐки баъзи ҳолатлар сабабли эксперт ихтиѐрига 
топшириш имкониятлари бўлмаган объектлардан ҳам экспериментал 
намуналар олиши мумкин. 
Терговчи бу ишларга махсус мутахассисларни таклиф қилиш 
ҳуқуқига эга. Улар ўзларининг маслаҳатлари, шахсий иштироки ва 
ҳаракатлари билан сифатли намуналарни олишга ѐрдам берадилар. 

---

Терговчи томонидан олинадиган эркин ва экспериментал намуналар 
сони ва сифати жиҳатидан эксперт текширишлари учун етарли бўли-
ши керак. Олинган намуналар объектнинг ҳақиқий ўзидан келиб 
чиққанлиги шубҳасиз бўлиши учун процессуал расмийлаштирилган 
бўлиши шарт. 
Текширув учун зарур бўлган намуналарни олиш учун терговчи 
қарор, суд эса ажрим чиқаради. Нусхалар олинганлиги ҳақида баѐн-
нома тузилиб, унда олинган намуналарнинг сони, намуна олишдаги 
шарт-шароитлар, тергов усуллари батафсил ѐзилиши, тузилган баѐн-
нома терговчи ва холислар имзолари билан тасдиқланиши лозим. 
Айбланувчи, гумон қилинувчи, гувоҳ ва жабрланувчидан қоғоз усти-
га ѐздириб олинган намуналар терговчи ҳамда намунани бажарувчи 
томонидан тасдиқланиб имзоланади. Олинган намуналар бошқа объ-
ектлар каби тегишли тартиб ва усулда жойлаштирилади ва муҳрлана-
ди. 
Экспертиза текширувини ўтказиш жараѐнида, экспертнинг ўзи 
ҳам экспериментал намуналар тайѐрлаши мумкин. Процессуал 
қонунда қайд қилинишича, баъзи криминалистик текширувлари учун 
эксперт тажриба-эксперимент ўтказиб ҳам намуна олади. Баллистик 
экспертиза ўтказишда ўқ отиш қуролини идентификация қилишда 
эксперт ҳодиса жойидан топилган ўқ ва гильзаларни солиштириб 
текшириш учун ашѐвий далил бўлган қуролдан бир неча марта ўқ 
отиб экспериментал ўқ ва гильза намуналарини тайѐрлайди. Шунинг-
дек, трасологик текшируви учун эксперт ашѐвий далил бўлган пойаб-
зал, бузиш қуроли, чопиш ва кесиш асбобларидан уларнинг из ҳосил 
қилувчи ташқи қисмидан экспериментал излар намуналарини олиши 
мумкин.
Экспертиза учун олинган намуналар жиноят процессуал қону-
нига биноан баѐннома билан расмийлаштирилади. Эксперт ўзи таш-
кил қилиб олган намуналари ва эксперимент текширувларини ўзи-
нинг хулосасини баѐнот, яъни тадқиқот қисмида тўла ва аниқ акс эт-
тиради. 
Текширув учун олинган намуналар экспертизанинг бошқа объ-
ектлари қаторида тегишли усулда ўраб-жойлаб, уларнинг тури ва со-
ни қарор (ажрим)да кўрсатилади.