|
3-§. Экспертиза тадқиқотининг имкониятлари
Юқорида мазкур тоифа ишлари юзасидан ашѐвий далил йиғиш
бўйича мутахассиснинг иштирок этиши нақадар катта аҳамиятга эга экан-
лигини айтиб ўтгандик. Лекин унинг бўлғуси таҳлили, эксперт
тадқиқотлари жараѐнида далилларни текшириш янада муҳимдир.
Мазкур ишларда ўтказиладиган экспертизаларнинг асосий тури -
компьютер-техник экспертизасидир. Бу турдаги экспертизалар ичида ула-
рнинг вазифаларига ва тадқиқ этиш объектларига боғлиқ равишда яна ик-
ки кўринишини ажратиш мумкин:
- компьютерлар ва уларнинг эҳтиѐт қисмларининг техник эксперти-
заси, компьютернинг конструктив хусусиятлари ва унинг ҳолатини, унинг
периферия мосламалари, магнит ташувчилари ва ҳоказолар, компьютер
тармоқлари ҳолатини, шунингдек ишда нуқсонлар пайдо бўлиши сабабла-
рини ўрганиш мақсадида ўтказилади;
- маълумотлар ва дастурий таъминот экспертизаси, компьютерда ва
магнит ташувчилардаги ахборотни ўрганиш мақсадида амалга оширилади.
Компьютер-техник экспертиза ҳал қилиши зарур бўлган масалалар-
ни ҳам икки гуруҳга ажратиш мумкин. Компьютерлар ва уларнинг бут-
ловчи қисмларининг техник экспертизаси томонидан ҳал қилинадиган
(диагностик) саволлар:
1)
тадқиқ этишга компьютернинг қайси модели тақдим этилган;
унинг тизим блоки ва периферия мосламаларининг техник тавсифи; маз-
кур ҳисоб тармоғининг техник тавсифи;
2)
мазкур компьютер ва унинг бутловчи қисмлари қачон ва қаерда
тайѐрланган ва йиғилган; компьютер завод шароитида йиғилганми ѐ хона-
ки шароитдами;
3)
компьютер ва перифериясининг ички тузилиши илова қилинган
техник ҳужжатларга мувофиқми; компьютер конструкциясига ўзгаришлар
киритилмаганми (масалан, қўшимча ўрнатилган мосламалар, қаттиқ дис-
клар, тезкор хотирани кенгайтириш, оптик дискларни кўчириб олиш мо-
сламалари ва конфигурациянинг ўзгаришлари);
4)
компьютер ва унинг бутловчи қисмлари созми; уларнинг ишла-
тилганлик даражаси; компьютер ва периферия мосламалари носозлиги-
нинг сабаблари; магнит ахборот ташувчиларнинг жисмоний нуқсонлари
йўқми;
5)
компьютер ўзига хос фойдаланувчилар (чапақай, кўзи ожиз ва
бошқа) ишлаши учун мосланмаганми;
6)
ахборотни қабул қилиш, йиғиш ва узатишга мослашган бошқа
электрон воситаларининг (пейджер, электрон ѐн дафтарча, телефон серве-
ри) техник тавсифи; бу воситалар созми; носозлигининг сабаблари.
Маълумотлар ва дастурий таъминот экспертизасига ҳал этиш учун
тақдим этиладиган диагностик масалалар:
1)
компьютерда қандай операция тизимидан фойдаланилган;
2)
ички ва ташқи магнит ташувчилардаги ахборот мазмуни нимадан
иборат, шу жумладан у ерда қандай дастурий маҳсулотлар жойлашган;
дастурий маҳсулотлари нимани кўзлаган; уларнинг ишлаш алгоритми, ах-
боротни киритиш ва чиқариш услуби қанақа; мазкур компьютер дастури,
маълумотлар базаси ишлаганида маълумотлар киритилиб, натижалар
намойиш этилгунига қадар қанча вақт ўтади;
3)
мазкур дастурий маҳсулотлар стандарт тизимларнинг лицензияли
(ѐки рухсат этилмаган) нусхасими ѐ ўзига хос (оригинал) ишланмами;
4)
ушбу тизим маҳсулоти дастурларига баъзи операцияларнинг (қай-
си) бажарилишини ўзгартирадиган бирон ўзгаришлар (қандай) киритил-
маганми;
5)
мазкур ўзига хос компьютер маҳсулоти техник вазифага мувофиқ
келадими; уни ишлатишда барча кўзда тутилган функцияларининг бажа-
рилиши таъминланадими;
6)
àõáîðîòäàì óîéäàëàìèøìè ÷åêëàø ñ÷ñì ïàðîëëàð, ÿøèðèì óàéëëàð, ҳèíîÿ
äàðòñðëàðè âà бошқаëàð қўëëàìãàìíè; яширин ахборотнинг мазмуни нима-
дан иборат; пароль танлаб кириш, ҳимоя воситаларини бузиш ва бошқа
рухсат этилмаган йўллар билан ахборотга эга бўлиш ҳаракат қилинганми;
7)
ўчирилган файлларни, нуқсонли магнитли ахборот ташувчиларни
тиклашнинг имконияти борми; тикланган файлларнинг мазмуни қандай;
8)
êîðõîìà è÷êè (локал) ҳисоблаш тармоқлари, глобал тармоқлар ва
маълумотларнинг тақсимланган базаларидан ахборот кетиб қолишининг
сабаблари, механизми;
9)
компьютер, алоҳида дастурлар фаолиятида нуқсонлар мавжудми;
ушбу нуқсонларнинг сабаби нимада; компьютер фаолиятидаги нуқсонлар
қандай вируснинг таъсири туфайли юз бермаган; вируснинг салбий таъси-
ри кўпчилик дастурларга тарқаладими ѐ фақат айрим дастурлар билан
чекланадими; вирус шикастлаган мазкур дастур (матн файли) фаолиятини
тўлиқ ҳажмда тиклаш имкони борми;
10)
пейжер, электрон ѐн дафтарчадаги маълумотларнинг мазмуни
нималардан иборат; дафтарчада яширин маълумот борми ва унинг мазму-
ни;
11)
мазкур файлга қачон сўнгги бор тузатиш киритилган ѐки дасту-
рий маҳсулот қачон амалга оширилган;
12)
мазкур ҳаракатларни амалга оширган шахснинг дастурлаштириш
ва компьютер техникаси билан ишлаш соҳасида маҳорати қай даражада
бўлган.
Компьютер-техника экспертизалари ѐрдамида баъзи қиѐслашга оид
масалалар ҳам ҳал қилиниши мумкин:
1)
компьютернинг бутловчи қисмлари (печат платалари, магнит та-
шувчилари, дисководлар ва ҳоказо) бир жойда ишлаб чиқарилганми;
2)
мазкур компьютер дастури муайян шахс томонидан ѐзилмаганми
(компьютер-техника ва муаллифлик экспертизаларини ўтказишда бирга-
ликда ҳал қилинади).
Компьютер-техника экспертизаси объектлари қуйидагилардир:
éèғèëãàì ҳîëäàãè êîíïüþòåðëàð, ñëàðìèìã òèçèí áëîêëàðè;
периферия мосламалари (дисплейлар, принтерлар, дисководлар, мо-
демлар, клавиатуралар, сканерлар, «сичқон» типидаги манипуляторлар,
жойстиклар ва ҳоказо), компьютер ва ҳисоблаш тармоқларининг комму-
никацион мосламалари;
магнит ахборот ташувчилар (қаттиқ ва флоппи-дисклар, оптик дис-
клар, тасмалар);
дастурий ва матн файлларининг ѐзма баѐнлари;
тизимлар
қидирув
белгиларининг
луғатлари
(тезауруслар),
таснифлагичлар ва бошқа техник ҳужжатлар, масалан техник вазифа ва
ҳисоботлар;
электрон ѐн дафтарчалар, пейжерлар, харфли ѐки рақамли матнлар
ахборотларнинг электрон ташувчилари, уларнинг техник ҳужжатлари.
Мазкур тоифа ишлари юзасидан бошқа синфларга оид ва кўри-
нишдаги: трасологик - бузиб кириш изларини, дактилоскопик - компью-
терларнинг ҳам ташқи, ҳам ички юзасидаги қўл изларини таҳлил қилиш
учун экспертизалар тайинланиши ҳам мумкин. Суд-иқтисодий, хусусан,
молия-иқтисодий ва бухгалтерия экспертизалари, мисол учун, компьютер
ахборотлари ҳаракати соҳасидаги жиноятлар кредит-молия соҳасидаги
жиноятлар билан боғлиқ бўлганда тайинланади. Компьютердан қалбаки
ҳужжат, қалбаки пул билетлари тайѐрлаш мақсадида қўлланганида тех-
ник-криминалистик экспертизалардан фойдаланиш кенг тарқалган. Овоз
(суҳбат)ни яширин эшитиш воситаларидан фойдаланилганида фоноскопик
экспертиза ўтказилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
