|
2-§ Таниб олиш учун кўрсатишга
тайѐргарлик кўриш
Таниб олиш учун кўрсатишга яхши тайѐргарлик кўриш кўп
жиҳатдан унинг муваффақиятини белгилайди. Айни пайтда бу тергов
ҳаракатига тайѐргарлик кўришдан олдин уни ўтказишга зарурат бор-
йўқлигини қатъий англаб олиш керак. Бу саволга жиноят ишини ва
оператив характердаги материалларни ўрганиш натижасида жавоб
олиш мумкин.
Бу тергов ҳаракатини ўтказиш зарурлиги тўғрисидаги масалани
ҳал қилиш учун қуйидагиларни амалга ошириш керак:
а) дастлаб танилаѐтган шахсни сўроқ қилиш;
б) таниб олиш учун кўрсатиладиган объект билан бир хилдаги
ўхшаш объектларни танлаб олиш;
в) мазкур тергов ҳаракатини ўтказишнинг вақти ва шароитини
белгилаш;
г) холисларни белгилаш.
Таниш учун айбдор қамоқда ушлаб турилган шахс бўлса, кўрса-
тилаѐтганда оператив ходимни олдиндан тайѐрлаб қўйилиши лозим.
У жиноятчини муҳофаза этиш ва унинг хатти-ҳаракатларини кузатиб
туришни таъминлайди.
Фотоаппарат ва видеокамера кўрсатилаѐтган объектларни
тасвирга олиш учун тайѐрлаб қўйилиши мақсадга мувофиқдир. Фото-
суратлар бўйича таниб олиш учун кўрсатиладиган ҳолларда олдиндан
танилувчи кузатилган даврга яқин бўлган фотосуратларни тайѐрлаб
қўйиш даркор.
Тайѐргарлик кўриш жараѐнида таниб олиш учун кўрсатиш
иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ҳақида ҳам тўхталиб
ўтиш лозим. Танувчи шахс жиноят процессида ўзининг тутган ўрнига
қараб, гувоҳ, жабрланувчи, гумон остидаги шахс, айбланувчи (судла-
нувчи) бўлади ва тегишлича бу субъектлар процессуал ҳуқуқ ва маж-
буриятларга эга.
Танувчи, гувоҳ ва жабрланувчи атайлаб ѐлғон кўрсатув бергани
ва кўрсатув беришдан бош тортгани учун қонунга кўра жиноий жа-
вобгардир. Агар танувчи вояга етмаган бўлса, таниб олиш учун
кўрсатиш унинг ота-онаси (агар бу ишга халал бермаса) ѐки педагог
иштирокида ўтказилади.
Улар таниладиган объектларнинг бирор хусусиятларини бошқа
нарсалардаги хусусиятларга ўхшашлигини билдиришлари, масалан,
―катта-кичиклиги, шакли ѐки ранги худди шундай эди‖ деб айтишла-
ри мумкин. Ҳар ҳолда ўз кўрсатувларини равшанроқ баѐн этилишига
қаратилган танувчининг талаблари қаноатлантирилиши керак.
Шуни алоҳида қайд қилиш керакки, танувчи фақат шахсан ўзи-
нинг хотираси бўйича объектни таниши керак эканлиги ва бошқалар-
нинг кўрсатувига қараб иш тутиши мумкин эмаслиги ҳақида огоҳлан-
тирилиши зарур.
Таниб олиш учун кўрсатиладиган шахс ҳам жиноят процессида
тутган ўрнига қараб гувоҳ, жабрланувчи, гумон қилинувчи ва айбла-
нувчи (судланувчи) бўлиши мумкин ва шу процессуал субъектлар-
нинг ҳуқуқ ва мажбуриятларига эга бўлади. Таниб олиш учун кўрса-
тилаѐтган шахслар гувоҳ ва жабрланувчи бўлган тақдирда ҳам улар
таниб олиш учун кўрсатиш вақтида атайин ѐлғон кўрсатув бериши ва
кўрсатув беришдан бош тортиши учун жиноий жавобгарлик ҳақида
огоҳлантирилади.
Таниб олиш учун кўрсатилаѐтган гумон остига олинган шахс ва
айбланувчи ўзи билан бирга кўрсатилаѐтган шахслар қаторида жой-
ини ўзи танлашга ҳақли.
Танувчи динамик ҳолда (юриб кетаѐтганда, гапираѐтганда ѐки
бошқа бирор ҳаракатни бажараѐтганда) кўрсатилиши керак бўлган
ҳолларда, танилувчи бундай ҳаракатларни бажариши ҳақида тергов-
чининг талабларига бўйсунади. Бундай ҳаракатларни танилувчи қас-
ддан нотўғри бажариши ѐки одатдаги юриши ва овозини ўзгартири-
ши ҳолларининг олдини олиш зарур.
Динамик ҳолда кўрсатилаѐтганда бирор ҳаракатни бажариш
ҳақида терговчининг талабалари таниш учун кўрсатилаѐтган шах-
сларнинг ҳаѐти, соғлиғи, обрўсига, унинг мулкий ва бошқа қонуний
манфаатларига зид бўлмаслиги шарт. Айбланувчи ѐки гумон остига
олинган шахс билан бир қаторда кўрсатилувчилар кўпчилик ҳолларда
холислар каби роль ўйнайдилар. Улар ҳам худди холислардек ишдан
бирор манфаатдор бўлмасликлари шарт.
Бундай шахслар ва холисларга, улар таниб олиш учун кўрса-
тишга қатнашиш учун чақирилганлари ҳамон, қандай мақсадда чақи-
рилганликлари, қандай ҳаракат ўтказилиши ҳамда улар қандай ҳуқуқ
ва мажбуриятларга эга эканликлари ҳақида тушунтирилиши керак.
Уларга келгусида суд мажлисида сўралишлари мумкинлиги эълон
қилиниб, таниб олиш учун ўтказиш жараѐнини диққат билан кузати-
шлари зарурлиги эслатилади.
Танувчи, танилувчи ва у билан бирга кўрсатилган шахслар, шу-
нингдек, холислар таниб олиш учун кўрсатиш ҳаракатларини нотўғри
ўтганлиги ҳақида арз қилишга ва бу арзларини баѐнномага киритиш-
ни талаб қилишга ҳақли.
Таниш учун кўрсатишда қатнашган гувоҳ, жабрланувчи, мута-
хассис ва холислар, шу жумладан гумон остига олинган шахс ва у би-
лан бирга кўрсатилган шахслар ўзларининг терговда ва судда қат-
нашиш учун қилган сарфларини қоплатилишини талаб қила олади.
Прокурор бу тергов ҳаракатини тўғри ўтказилиши устидан назорат
олиб боради ва шу мақсадларда уни ўзи ўтказиши ѐки қатнашиши
мумкин.
Вояга етмаган ѐки жисмоний ва руҳий камчиликлари сабабли
ўзини ҳимоя қилиш ҳуқуқини амалга оширишга қийналадиган шах-
сларнинг ишлари бўйича айбланувчининг ѐки гумон остидаги шахс-
нинг ҳимоячиси бу тергов ҳаракати бажарилиши вақтида иштирок
этишга ҳақли. Айбланувчи ва гумон остидаги шахс каби ҳимоячи ҳам
таниш учун кўрсатишга иштирок этувчиларга савол бериш ҳуқуқига
эга. Лекин зарур бўлган ҳолларда унинг бу саволини терговчи
тақиқлашга ҳақли.
Терговчи таниб олиш учун кўрсатишда иштирок этувчиларнинг
кўрсатилиб ўтилган ҳуқуқларини уларга тушунтириш билан чегара-
ланмай, бу ҳуқуқлардан фойдаланишларини амалда таъминлашга
мажбур.
Do'stlaringiz bilan baham: |
