Ўзбекистон республикаси адлия вазирлиги тошкент давлат юридик институти

 
6-§ Вояга етмаган шахсларни сўроқ қилиш 
 
Вояга етмаган шахсларни қайси ѐшдан бошлаб гувоҳ сифатида 
сўроқ қилиш мумкинлиги қонунда кўрсатилмаган. Тергов амалиѐтида 
кичик, боғча ѐшидаги болаларни гувоҳ сифатида сўроқ қилиш, яхши 
натижалар бергани учраб туради. 
Ёш боланинг кўрсатув бера олиш қобилияти унинг умумий ва 
руҳий тайѐргарлигига боғлиқдир. Кўрсатувнинг ташкил топиши уни 
сўроқ вақтида қандай қайта тиклаб бериши болаларнинг турли ѐшла-
рида турлича амалга ошади, шунинг учун вояга етмаган гувоҳларни 
руҳий ҳолатини назарда тутиб сўроқ қилиш лозим. Уларни шартли 
равишда уч гуруҳга бўлиш мумкин. 1) Мактабгача ѐшдаги бўлган бо-
лалар, 2) бошланғич синфдаги ўқувчи болалар, 3) ўрта ва юқори синф 
ўқувчилари, ўспиринлар. Учинчи гуруҳдаги ўспирин ѐшларни сўроқ 
қилиш тартиби вояга етган гувоҳларни сўроқ қилишдан деярли фарқ 
қилмайди. 
Вояга етмаган гувоҳни сўроқ қилишга тайѐргарлик кўришда те-
рговчи унинг ѐши, умумий ривожланиши, билими, қобилият даража-
си, характери ва хулқ-атвори ҳақида етарли маълумот тўплаши зарур. 
Бу маълумотларни терговчи мактабдан, ўқитувчилардан ѐки боланинг 
яқин одамларидан олиши мумкин. Ёш болалар баъзан жиноятчиларни 

---

улардан қасд олишидан қўрқиб, билган нарсаларни айтиб беришдан 
бош тортадилар. Терговчининг вазифаси вояга етмаган гувоҳларни 
хавфсизлигини таъминлаш жиноят ишилардан манфаатдор бўлган 
шахсларнинг таъсиридан қутқариш ва гувоҳга ҳеч қандай зарар ва 
хавф йўқлигини тушунтиришдан иборатдир. 
Ёш болаларни уларга қулай бўлган шароитда ва ўзига таниш 
бўлган жойда сўроқ қилиш маъқулроқдир. Қонунга биноан вояга ет-
маган гувоҳларни сўроқ қилишда уларнинг яқин одамлари, ота-
оналари, ака ѐки опалари, ўқитувчилари иштирокида бўлиши керак. 
Бу шахслар иш оқибатидан манфаатдор бўлмасликлари лозим. 
Баъзи вақт кичик ѐшдаги гувоҳлар яқинларидан, иштирок этув-
чи ўқитувчи ѐки синф раҳбарларидан уялиб очиқ кўрсатув бера ол-
майдилар. Бу ҳолда педагогни бошқа мактабдан чақириш мумкин. 
Ёш болаларни сўроқ қилишда уларга қизиқарли бўлган 
суҳбатдан бошлаб ишончини қозониш керак, шундай кейин иш юза-
сидан савол беришга ўтиш мумкин. Сўроқ вақтида чарчатиб 
қўймаслик учун уларга танаффус қилиб дам бериш лозим. 
16 ѐшдан юқори бўлган гувоҳлар, жабрланувчилар кўрсатув бе-
ришдан бош тортиш ѐки қасддан ѐлғон кўрсатув бериш учун жиноий 
жавобгарлик ҳақида огоҳлантириладилар, 16 ѐшдан кичик бўлган жа-
брланувчи ва гувоҳларга эса, уларнинг тўғри кўрсатувлари қанчалик 
аҳамиятга эга эканлигини ва жиноят иши учун зарурлигини тушунти-
риш лозим. 
Вояга етмаганларни сўроқ қилишда ѐш болалар ва ўсмирлар 
психологияси ўзига хос хусусиятга эга эканлигини эътиборга олиш 
зарур. Шу сабабли ҳам вояга етмаганларни сўроқ қилиш унинг объек-
тив бўлишини таъминлайдиган, махсус қўшимча процессуал кафола-
тларга эгадир. Сўроқ қилиш жараѐни эса шу туфайли криминалистика 
фани ишлаб чиққан алоҳида тактик усуллардан кенг фойдаланишни 
кўзда тутади. 
11 ѐшдан 15 ѐшгача бўлган болалар жиноятда қатнашган катта-
лар билан мулоқотда бўлгани боис, уларда бурч ва мажбурият тушу-
нчаси шаклланади ва катталарга тақлид қила бошлайдилар. Лекин, 
улар ўз хусусиятига кўра, катта ѐшдагиларнинг ҳамма хатти-
ҳаракатларини тўғри қабул қила олмайдилар. Мана шундай шароитда 
болалар баъзан ўртоқлик ва дўстликни нотўғри тушуниб, улар учун 
жиноий йўлга киришдан ѐки бошқанинг жиноятини ўз бўйнига оли-
шдан ҳам тоймайдилар. 

---

Вояга етмаган шахсларни сўроқ қилишнинг ўзига хос услублари 
бўлганлиги туфайли тайѐргарлик кўриш ҳам алоҳида бўлмоғи лозим. 
Сўроқни қаерда, қачон, кимлар иштирокида ўтказиш, қандай тартиб-
да олиб бориш, қандай саволлар қўйиш каби масалаларни олдиндан 
белгилаб олиш тергов ҳаракатини муваффақиятли ўтказишига ѐрдам 
беради. Ёш болаларни сўроқ қилишда процессуал қонун нормаларига 
зид бўлмаган умумий процессуал тартибни ўзгартириб, бошқача так-
тик 
услубларни 
қўллаш 
мумкин. 
Кичик 
ѐшдаги 
сўроқ 
қилинувчиларнинг шахсини аниқлагандан сўнг, бевосита савол жаво-
бга ўтиш мумкин, ‖эркин сўзлаб бериш‖ босқичини савол қўйиш 
йўли билан алмаштириш мумкин. Саволлар аниқ ва тушунарли шакл-
да тузилмоғи лозим. 
Вояга етмаган айбланувчи ва гумон қилинувчиларни сўроқ 
қилиш аҳамияти, уни ўтказиш жойи, процессуал тартиби, нима учун 
уни 
айбланувчи 
(гумон 
қилинувчи) 
сифатида 
сўроқ 
қилинаѐтганлигини, тушуниб олишига боғлиқ. Вояга етмаган айбла-
нувчини сўроқ қилиш текширилаѐтган жиноят иши бўйича тутган 
ўрнини, у билан тергов ҳаракати ўтказилаѐтганини ва у ўзини масъу-
лиятини англаб содир қилган жиноий ҳаракатини қандай оқибатга 
олиб келганини тушунишига қаратилган бўлмоғи лозим. 
Вояга етмаган шахсларни сўроқ қилиш жараѐнида терговчи улар 
билан руҳий контакт ўрнатиши, улардан ҳаққоний ва тўла маълумот 
олиши, сўроқ уларнинг тақдирини тўғри ҳал қилишга ҳам 
қаратилганлигини тушунтириши лозим. 
Сўроқ қилинувчига мулойим, хайрихоҳ ва мақсадли тарзда муо-
мала қилинмаса, унинг онгига, қалбига йўл топиш мураккаб бўлади 
ва тўғри кўрсатув олиш қийин кечади. 
Сўроқ шахснинг ѐши, умумий савияси ва психологик хусусия-
тига мос равишда суҳбат тариқасида ўтказилиши ҳам мумкин. Вояга 
етмаган шахснинг жиноят ишида иштирокчи бўлиши катта ѐшдаги 
айбланувчилар томонидан унинг ҳаѐтига хавф туғдириши мумкин. 
Терговчи бундай ҳолатда тегишли чора кўриб болага унинг хавфсиз-
лигини таъминлашини айтади. Шундагина вояга етмаган гумон 
қилинувчи ва айбланувчилар сўроқда тўғри ва объектив маълумот 
беришга мойил бўладилар.