Zbekiston respublikasi a. Navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

 
 

---

30 
2-BOB: MUSIQA TINGLASH VA TAHLIL QILISHGA 
YO’NALTIRILGAN PEDAGOGIK FAOLIYAT MAZMUNI. 
2.1. O’quvchilarni musiqa asarlarini tinglash va tahlil qilishga 
o’rgatishning pedagogik psihologik omillari. 
Umumta’lim maktablari musiqa darslarining o’ziga xos jihatlaridan biri 
shundan iboratki, maqsad musiqachilar tayyorlashga qaratilmaganligi uchun 
o’quvchi faoliyatining doirasi ancha keng va ko’p tarmoqliligi bilan ajralib 
turadi. Uning ichida o’quvchining badiiy estetik va madaniy kamolotiga 
yordam beradigan ishlarni, ya’ni, musiqaning elementar nazariy qoidalarini 
o’rganish xalq musiqa ijodiyotiga mehr-muhabbat, uning o’ziga xos janr, 
uslublari, ijrochiliklaridan xabardor bo’lish, ijrochilik turlari, cholg’u 
asboblari bilan yaqindan tanishish, yakka va jamoa bo’lib kuylash, vokal-xor 
malakalarini egallash, musiqa tarixi, adabiyoti, qolaversa chet el musiqa 
madaniyati bilan ma’lum darajada tanishish kabilarni qamrab oladi. 
Musiqa mashg’ulotlari jarayonida o’quvchilarning estetik va aqliy 
kamolotini shakllantirish imkoniyati vujudga keladi. Badiiy idrok va amaliy 
ijrochilikning eng oddiy shakllarini solishtirish hamda taqqoslashdan chuqur 
tahlil qilish va umumlashtirishgacha bo’lgan fikrlash, mushohada qilish 
kabilar tarkibli bog’lanadi. O’quvchilarda badiiy-musiqiy bilimlar qancha 
ko’p bo’lsa, ular har xil san’at asarlaridagi obraz, voqelik, mazmun va 
muallif g’oyasini shuncha to’la va chuqur tushunishlari va anglashlari 
mumkin. San’at bilan bevosita amaliy shug’ullanishning o’ziyoq juda katta 
tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi. Ijro etilayotgan obrazlarda va ularda 
mujassamlashgan voqelikdagi hodisalarga, hissiyot va kechinmalarga estetik 
munosabat o’quvchilarni estetik tarbiyalashning eng samarali va faol yo’lidir. 
Musiqaning inson ruhiyati, hissiyotiga ta’siri bevosita psihologik 
omillar bilan bog’liq kechishi tufayli, ularni tarbiyaviy-ta’sirchanlik kasb 

---

31 
etishida uning pedagogik maqsadlarga yo’naltirilganligi eng muhim maqsad 
va vazifa hisoblanadi. 
Hayotni obrazli bilish, voqea-hodisalarni adabiyot, san’at orqali obrazli 
tasavvur qilish, ularda aks etgan o’zga insonlarga taaluqli hissiy 
kechinmalarni o’ziniki sifatida his etish, anglash, o’zini o`sha obraz, 
voqeilikda tasavvur qilishlari, bir so’z bilan aytganda o’quvchi yoshlarni 
musiqiy dunyoga chuqurroq olib kirish uchun, musiqiy tarbiya ularda 
musiqiy eshitish, musiqiy tafakkurni, musiqiy did, dunyoqarashni 
shakllantirishi zarur. 
O’sib kelayotgan o’quvchilarni ilk bolalik davridanoq musiqa 
madaniyati asoslarini rivojlantirishga shart-sharoitlar yaratib bermog`imiz 
kerak. Musiqa tarbiyasida o’quvchilar musiqaga shunchaki vaqtini 
xushchaqchaq o’tkazish vositasi sifatida emas, balki, o’z ma’naviyati va 
madaniyati, ichki dunyo va ruhiyatini boyituvchi vosita sifatida qarashlariga 
erishish muhimdir, toki bu musiqaga bo’lgan ehtiyojga aylansin. 
O’quvchilarni extiyojlari, qiziqishlari, his-tuyg`ulari, emotsiyalari, didlarini, 
musiqiy-estetik tafakkurlarini shakllantirish orqali ularni tom ma’nodagi 
musiqa madaniyatini rivojlantirishimiz mumkin. 
Musiqiy tarbiya tushunchasini keng va tor ma’nolarda tushunish 
mumkin. Keng ma’noda-insonning ruhiy extiyojlarini, hissiyoti, g’oyaviy 
emotsional tafakkurlarini va hayotiy voqeiliklarni estetik baholash hissini 
shakllantiradi. 
Tor ma’noda-bu musiqani idrok etish qobiliyatini shakllantirish 
tushuniladi. Idrok etish qobiliyati musiqaning turli xil jarayonlarida amalga 
oshiriladi. Musiqani emotsional his etish, uning mazmun va mohiyatini 
anglash, har bir shaxsga xos fazilatdir. Musiqa a`loxida shaxsga va ko’pchilik 
jamoaga ham ta’sir qiladi (emotsional, ijodiy, estetik, g’oyaviy, pedagogik, 
psihologik, fiziologik va hokazo). Buni musiqa o’qituvchisi doimiy ravishda 

---

32 
yodida tutmog`i, bir xususiyatni shakllantirish hisobiga boshqasini chetlab 
o’tmagan holda dars o’tmogi lozim. 
Kundalik hayotimizda biz ko’pincha har xil fikrlarni eshitamiz: 
«Hamma ham musiqa bilan shug’ullana olmaydi», «hammada ham musiqiy 
qobiliyat bo’lmaydi», «musiqa bilan shug’ullanish vaqtni behuda sarf etadi», 
«alohida qobiliyati bo’lmagan bolalarni o’qitishdan nima foyda?». «Musiqa 
bilan shug’ullanishni istamaganlarni musiqa darslaridan ozod qilish kerak» 
kabi. Pedagogik nazardan bu fikrlarni ma’qullab bo’lmaydi. Faqatgina 
musiqaga qiziqish va qobiliyati bo’lganlarnigina darslarga jalb qilish 
noto’g’ri bo’ladi. Tabiatdan berilgan nasliy qobiliyat barchada bo’ladi, faqat 
u barchada birdek bo’lmaganligi yoki, har bir inson uni yetarli darajada 
namoyon qilaolmasliklari mumkin. Shuni aytish joizki, har bir jismoniy 
sog`lom bolada musiqiy idrok, eshituv kabi qobiliyatlarni yuzaga chiqarish 
mumkin. Bu jarayonda o’quvchining nasliy qobiliyati emas, balki darsda 
o’qituvchi tomonidan qo’llaniladigan pedagogik yondashuv, metodika 
muhim ahamiyat kasb etadi. 
Albatta, bir xil sharoitda, masalan, musiqa darslarida bir sinfda, bir 
o’qituvchida ta’lim tarbiya olgan o’quvchilarning o’zlashtirish darajasi teng 
bo’lmaydi. Shuning uchun, har bir bolaning harakteri, qiziqishlarini 
shakllanishi ham har xil kechadi. Pedagogika fani shu bois ham har bir 
o’quvchining individual xususiyatlarini hisobga olgan holda darslarni tashkil 
etishni e’tirof etadi. Bu individuallik musiqiy tarbiyada ayniqsa a’lohida 
e’tiborni talab qiladi. 
Pedagogik va psihologik tadqiqotlarga ko’ra o’quvchilarda musiqani 
idrok etish malakalarini shakllantirish uchun avvalambor, ularda musiqiy 
eshituv (slux) qobiliyatini shakllantirish kerak. Musiqiy asarni tinglab, idrok 
etish uchun uning kuy yo’nalishi, lad-garmonik tuzilishi, eng muhimi 
qiziqishini uyg’otish kerak. Hayotda ba`zan musiqani nazariy va amaliy 

---

33 
faoliyatlaridan xabardor mutaxasis musiqachilarni uchratamiz, lekin ular 
musiqa san’atiga nisbatan emotsional loqayd bo’ladilar. Gohida esa, musiqa 
qonun-qoidalaridan mutlaqo bexabar, ammo, musiqani jonu-dili bilan 
sevuvchi insonlarni ko’ramiz. Shuning uchun, musiqiy tarbiyaning eng 
muhim xususiyati o’quvchilarda ijobiy munosabatni shakllantirishdan 
iboratdir. 
Bu jarayonning amalga oshirilishida tafakkur, diqqat, xotira, 
emotsional-ko’tarinki ruh a’lohida o’rin tutadi. Pedagogika va psihologiya 
fanlarida ko’rsatilishicha badiiy ijodiyotning barcha turlarida bu omillar 
bevosita aloqador bo’lib, qolaversa butun ta’lim-tarbiya jarayonini ularsiz 
tasavvur etib bo’lmaydi. Musiqa dasrlarida xotirani kuchaytirish va 
rivojlantirishning eng muhim shartlaridan biri darslarni soddadan 
murakkabga, 
quyidan 
yuqoriga 
tamoyillariga 
asoslangan 
holda 
uyushtirishdir. 
Musiqa darslarini pedagogik va metodik jihatdan to’g’ri tashkil 
etilishida mavjud shart-sharoitlar, imkoniyatlar ham pedagogik-psihologik 
jihatdan katta ahamiyat kasb etadi. Sinf xonalarini ozodaligi, yorug`ligi, 
cholg’u sozlarini, ko`rgazmali (bastakor, kompozitorlar suratlari, nota 
yozuvlari belgilari ifodalangan chizmalar) va texnik vositalar (magnitofon, 
televizor, proyektor, video yozuvlar, fonogramma), tuvaklarda gullar, 
chiroyli oq pardalar o’quvchilarni musiqa darslariga qiziqishlarini, katta 
ishtiyoq bilan mashg’ulotlarga qatnashishlari va o’z-o’zidan ravshanki, 
yaxshi bilim, taassurot bilan chiqishlarida muhim psihologik-pedagogik omil 
bo’lib xizmat qiladi, o’quvchilarni xuddi o’zlarini musiqa olamiga kirgandek 
his etishlarini ta’minlaydi. 
O’qituvchi dars jarayonida musiqiy qobiliyati sust, o’zlashtirishi past 
darajada bo’lgan o`quvchilarni oldingi qatorga, musiqani yaxshi eshitadigan 
(musiqiy eshituvi yaxshi rivojlangan), o’zlashtirishi yaxshi bo’lgan 

---

34 
o’quvchilarni orqa qatorlarga joylashtirishi lozim. Ayrim hollarda «bo`sh» 
o’quvchilarni «kuchli» o`quvchilar bilan yonma-yon o’tqazib qo`yish yaxshi 
samara beradi. Shuningdek, musiqa ta’limida o’quvchilarning yosh 
xususiyatlariga a’lohida e’tibor qaratish talab etiladi. Masalan, boshlang`ich 
sinf o’quvchilarining diqqatlari tarqoq bo’lishi, tez zerikib, charchab 
qolishlari tabiiydir. Shuning uchun dars faoliyatlarini tez-tez almashtirib 
turish, o’quvchilarga dam beruvchi hikoya, mavzuga mos hikoyalar aytib 
berish, yaxshi musiqalar tinglatish yaxshi natijalar beradi. Ayrim hollarda 
o’quvchilarga mustaqil topshiriqlar berish va baholash ham mumkin. 
Musiqa pedagogikasida musiqiy ta’lim-tarbiyaning muvaffaqiyatli 
amalga oshirish uchun uning psihologik asoslarini o’rganish o’ta muhimdir. 
Bizning hayotimizda musiqa keng o’rin to’tadi. Har bir musiqiy asar o’z 
mavzu xususiyatiga ega bo’lib, insonning ichki dunyosi va uni o`rab turgan 
voqeilikdagi barcha tomonlarni badiiy ifodalaydi va insonda estetik tuyg`u va 
kayfiyatlar o`yg’otadi. Musiqadagi tuyg`ular hayotiy tuyg`ularning aynan 
o’zi bo’lmay, orzular, ma’lum darajadagi bilim, tushunchalar orqali 
anglangan bo’ladi. Musiqada ifodalangan mazmun, g’oya, kechinma, ruhiy 
holat, voqelik, obrazlar qiyofasini hamma birdek tushunaolmasliklari ham 
tabiiy holdir. Mana shu jarayonda musiqa asarlarini tahlil qilib borishda 
o’qituvchining ona tili, adabiyot, tarix, musiqa tarixi va boshqa fanlardan 
tayyorgarligi, keng qamrovli bilimlarga ega bo’lishligi muhim ahamiyat kasb 
etadi. 
Buyuk bastakorlar ijodida u yoki bu xalqqa mos bo’lgan ruhiy tizim 
xususiyatlari va voqeilikni idrok etish imkoniyatlari beqiyos ekanligi yaqqol 
ko’rinadi. Milliy ruhiy xususiyatlarni musiqada aks etishi jarayonida xalq 
musiqa ijodi katta o’rin tutadi. Xalq musiqa ijodi katta ummon bo’lib, unda 
xalq hayotining turli qirralari, o’ziga xos betakror holatlari, ko’rinishlari, urf- 
odatlari o’z aksini topadi. Bunday asarlarni o’rganish, ular haqidagi 

---

35 
ma`lumotlar o’quvchilarni o’zi mansub bo’lgan xalqning tarixi, adabiyoti, 
tili, milliy qadriyatlarini yaxshiroq bilib olishlariga olib keladi. Chunki, 
musiqani hamma, har joyda tinglashi mumkin. Lekin, darsda tinglangan 
musiqa shunchaki tinglash bo’lib qolmasligi lozim. Bu ma’lum bir ta’limiy-
tarbiyaviy maqsadlarga yo’naltirilgan bo’lishi va ana shu mazmun-maqsadni 
o`quvchilar tomonidan muvaffaqiyatli idrok etilishi, o’zlashtirishlarida 
o’qituvchining tahliliy suhbatlari asosiy o’rin to’tadi.
Buyuk rus fiziolog olimi I.P.Pavlov ta’limotiga ko’ra, inson 
kechirayotgan turli his-tuyg`ular bosh miya yarim sharlari pustloq qismining 
faoliyati asosida yuzaga keladi. Atrof-muhitning inson organizmiga doimiy 
ta’siri va organizmning bu ta’sirlariga qonuniy javob reaksiyasi natijasida 
asta sekin ma’lum bir munosabatlar tizimi vujudga keladi. I.P.Pavlov buni-
dinamik stereotin, degan. I.P.Pavlovning dinamik stereotin haqidagi ta’limoti 
kishidagi hissiyotlarning fiziologik va psihologik tabiatini chuqurroq 
o’rganishda katta ahamiyatga egadir. Gap maktab o’quvchilarida estetik 
hissiyotni tarkib toptirish haqida borar ekan, e’tiborni avvalo ikki muhim 
masalaga qaratish o’rinli bo’ladi:
1. O’quvchilarda estetik hissiyotni paydo bo’lishi uchun obyektiv shart-
sharoitlar mavjudmi? 
2. O’quvchilar musiqa asarlarini go’zallik nuqtai-nazardan baholay 
olakdilarmi? 
Psihologiya fanidan ma’lumki, voqeilik ta’siri ostida bo’ladigan sezgi 
va idrok hissiyotning asosiy manbaidir. Bolalarda bosh miya va sezgi 
organlarining rivoji yetarli darajada bo’lmaganligi uchun ularda sezuvchanlik 
bir muncha ta’sirli bo’ladi. 
O’quvchilar hissiyotning o’ziga xos xususiyatlaridan biri uning 
muayyan sharoit bilan bog’liqligidir. Ya’ni, bolalarda sodir bo’ladigan hissiy 
kechinmalar aniq bir sharoitdagina vujudga keladi. Shunga ko’ra ularni 

---

36 
qiziqtiradigan, diqqatini jalb etadigan sharoitni yaratish ularda estetik 
hissiyotning, musiqiy madaniyatni ustirishning eng muhim shartidir. 
O’quvchilar biror bir musiqani tinglar ekan, yoki o’rganar ekanlar, rang 
barang ohanglar, kayfiyat, harakterni farqlashlari davomida ularda musiqiy 
did shakllana boradi. Musiqiy did, musiqiy dunyoqarashning shakllanishida 
darsdan tashqari, maktabdan tashqari ishlarni qay darajada yo`lga 
qo`yganligi, o’quvchilarning yaxshi sharoitlari, oiladagi muhit va musiqaga 
bo’lgan munosabatlar ham g’oyat muhimdir. 
Musiqa o’qituvchisi musiqa darsini samarali kechishida asosiy figura 
bo’lib, ana shu faoliyatga doir barcha ta’limiy va tarbiyaviy ishlarni 
boshqarishi kerak va bular bizningcha quyidagilardan iborat: 
1.Ta’lim-tarbiya jarayonining hamma qismlarini aniq belgilab olishi; 
(faoliyatlarda qilinadigan ishlar). 
2.Darsni qiziqarli va mazmunli kechishiga xizmat qiluvchi vositalarni 
tayyorlashi; 

---

37 
3.A’loqa ishlari-o’qituvchining ta’lim-tarbiya jarayonida o’quvchilar 
bilan munosabati, shuningdek, maktab pedagoklar jamoasi, ota onalar va 
jamoatchilik bilan o’zaro hamkorligi; 
4.Dars jarayonida olib boriladigan ta’limiy-tarbiyaviy ishlar rejasini 
amalga oshirishga doir ishlarni e’tiborda tutish (o’zining bayoni, 
o’quvchilarning hatti-harakati, o’qitishda qo’llaniladigan usullarni); 
5.Har bir o’quvchidagi o’zgarish-o’sishni, o’quvchilar jamoasining 
takomillashuvini kuzatib borishi, qobiliyati sust va yaxshi rivojlangan 
bolalarni uyg’un kamol toptirish vazifalarini belgilash va izchil amalga 
oshirishdan iborat rivojlantiruvchi ishlarni olib borish; 
6.O’quvchilarda 
ijtimoiy-ahamiyatli 
qadriyatlarning 
muayyan 
sistemasini: g’oyalar va qadriyatlarni shakllantirishga, ehtiyojlar, qiziqishlar, 
didlarni shakllantirishga yo’naltirilgan faoliyat va hatti-harakat me’zonlarini 
belgilash; 
7.Pedagogik faoliyat samaradorligini tahlil qilib borish, bunda quyidagi 
ishlarga e’tiborni qaratish maqsadga muvofiq bo’ladi: 
a) o’quvchilarning qobiliyatlarini, musiqaga va musiqa darslariga 
qiziqishlarini, nazariy bilim, amaliy ijrochilik ko`nikma va malakalarini 
dinamikasini o’rganib borish; 
b) o’qitishning ilg`or usullarini o’zlashtirib, ilgor tajribalarni darsga 
tadbiq etib, ulardan unumli foydalanish shart-sharoitlarni aniqlash; 
v) musiqiy ta’lim va tarbiya yo’nalishida respublikamizda olib borilgan 
va olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar, ularning natijalari, ilmiy uslubiy va 
o’quv qo’llanmalar, boshqa fanlar o’qitilishiga oid manbalar bilan tanishib 
borish; 
g) o’zining va boshqa o’qituvchilarning ijobiy hamda salbiy 
tajribalarini tahlil qilishi, ishning samarali usullari va shakllarini 
umumlashtirish va ulardan o’z amaliyotida foydalanishni o’rganish; 

---

38 
d) muntazam ravishda pedagogik kuzatishlar va tajribalar o’tkazish; 
8.