155
uchun kurash boshlash, - shu kabi ko„plab masalalar korxonaning strategik
boshqaruvini amalga oshirayotgan rahbariyat tomonidan hal qilinishi talab etiladi.
Bu savollarga javoblar bir necha omillarning ta‟siri ostida shakllanadi. Mahsulot
strategiyasi birinchi navbatda korxona strategiyasiga bog„liq.
Mahsulot strategiyasi
korxona umumiy strategiyasining elementi bo„lib, korxonaning maqsadlari xususiyati
va uning strategiyasi bilan belgilansada, mahsulot strategiyasini ishlab chiqishga
bevosita ta‟sir etuvchi ba‟zi omillarni sanab o„tish mumkin. Bu bobga juda muhim
uch omil ko„rib chiqiladi.
- raqobat muhiti va korxonaning raqobat strategiyasi;
- korxona mahsuloti portfelining holati;
- korxonani boshqarishda marketingning o„rni.
Raqobat muhitida korxonalar aksaryat hollarda an‟anaviy
mahsulot vositasida
raqobatlkashish doirasidan chiqib ketadigan ko„plab turli raqobat kurashi shakllari va
usullaridan
foydalanadilar.
Biroq
raqobat
kurashida
mahsulot
vositasida
raqobatlashishning ahamiyati va roli aslo pasaymaydi. Bundan tashqari aynan
mahsulot vositasida raqobatlashish oxir – oqibat uzoq muddatli davrda korxonaning
yashovchanligini ta‟minlashda hal qilkuvchi ahamiyatga ega. Korxonaning mahsuloti
boshqa korxonalar mahsulotiga raqobat kurashida boy berar ekan, hech nima uni
tanazzuldan saqlab qolishga qodir emas. Bunga “Djeneral Motors” (General Motors)
duch kelgan holat yaqqol misol bo„la oladi. Uzoq muddat davomida bu super
korparatsiyani
hech bir kuch qulata olmaydi, faqat davlatgina bunga qodir deb
hisoblanardi. “Djeneral Motors”ning qudrati uning hech qanday raqobatdan
cho„chimasligiga asos bo„ladi deb sanalardi.
D.J.Gelb 1967- yilda o„zining “YAngi industrial jamiyat” nomli kitobida
“Djeneral Motors”ning qudrati uni engil avtomobillar, dizellar,
yuk avtomobillari,
muzlatgichlar va u tomonidan taklif etilayotgan boshqa tovarlarga narx o„rnatishi va
uning xizmatlaridan voz kechgan hech bir xaridor hech narsani o„zgartirishga qodir
emasligiga ishonch bilan qarashi uchun yetarli ekanini yozadi. 80-yillarga kelib esa,
“Djeneral Motors” halokat yoqasida qoldi. AQSH hukumati biror bir manfaatga ega
bo„lish yoki “Djeneral Motors”ni bo„lakalarga ajratib tashlash uchun emas, balki uni
156
to„liq tanazzulga uchrashdan saqlab qolish uchun ulkan sayi harakatlarni amalga
oshirdi. Korparatsiya bilan sodir bo„lgan bu metamarfoza (keskin o„zgarish)ning
sababi, u tomonidan ishlab chiqarilgan avtomobillarning raqobat kurashida yapon
avtomobil korxonalari mahsulotlariga boy berganligi bilan bog„liq.
Umuman olganda bozorda o„z xatti-harakatlari bilan korxona tomonidan
sotilayotgan mahsulotlardan olayotgan daromadini qisqartirishi yoki uni daromaddan
umuman mahrum etishi mumkin bo„lgan faoliyat subyekti korxona raqobatchisi
hisoblanadi. Korxona
mahsulotni daromat olish, bozorda o„z o„rniga ega bo„lish
maqsadida ishlab chiqaradi va sotadi. Agar daromad yuqori (yetarli) bo„lsa, demak
korxonaning ishlari yaxshi. Aksincha yetarli bo„lmasa, demak kimdir korxonani u
erishishi mo„ljallangan pullardan mahrum qilgan. Bu subyekt korxonaning
raqobatchisidir. Mahsulotning raqobat muhiti va raqobat imkoniyatlarini tashkil
etuvchi kuchlar 5 guruhga bo„linadi. Quyida raqobat muhiti tahlili M. Parter (Porter
1980)ning raqobat strategiyasi konsepwiyasiga muvofiq bayon etiladi:
Birinchi guruhni o„xshash mahsulot ishlab chiqaruvchilarning raqobat kuchlari
tashkil etadi, ya‟ni birinchi guruhda bozor tizimlarini an‟anaviy o„rganishda umuman
raqobatning sinonimi sifatida nomoyon bo„luvchi tarmoq ichidagi raqobat keltiriladi.
Ikkinchi guruh xom – ashyo, materiallar, butlovchi
jihozlar va yarim tayyyor
mahsulotlarni etkazib beruvchilardan tashkil topadi. Maskur guruh vakillarining
korxona raqobat salohiyatiga ta‟sir kuchi mahsulot ishlab chiqaruvchini o„z mijozi
sifatida ushlab turish qobilyati bilan bog„liq. Bu birinchi navbatta mazkur guruhning
mahsulot sifati va tannarxiga sezilarli ta‟sir etishida nomoyon bo„ladi.
Uchinchi guruhga mahsulot xaridorlari kiritiladi. Ularning raqobat kuchi
mahsulotning muayyan iste‟mol xususiyatlariga ega bo„lishini talab etish,
shuningdek, mahsulot narxiga uni pasaytirish yo„nalishida ta‟sir etish imkoniyatida
nomoyon bo„ladi.
To„rtinchi guruh o„xshash mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatiga ega bo„lgan
subektlardan iborat. Ularning raqobat kuchi iste‟molchilarni shuningdek, mahsulotni
patensial iste‟molchilarini o„z mahsulotlariga og„dirib
olishlari imkoniyatining
mavjudligidadir.
157
Va nihoyat beshinchi guruh bevosita o„rinbosar mahsulotlarni ishlab
chiqaruvchilardan tashkil topadi. Ko„pincha aynan shu guruh raqobat kuchlarining
mahsulot uchun vayron qiluvchi va hatto yakson qiluvchi ta‟siriga ega ekanligi
holatlari kuzatiladi.
Mahsulot strategiyasini ishlab chiqishda raqobat muhiti holatini o„rganar ekan,
korxona raqobat kuchlarining o„zgarish tarkibi va dinamikasinigina emas, balki
raqobatlashayotgan mahsulot strategiyasi haqida imkon qadar to„laroq tasavvurga ega
bo„lish maqsadida alohida raqobatchilarni mufassal o„rganishi zarur. Bunda korxona
uning o„zi ham, raqobatchilari ham raqobatning alohida subyektlari strategiyalarida
o„zgarish
yuz berishi, yangi raqobatchilar paydo bo„lishi, ba‟zi raqiblar esa raqobat
maydonidan chiqib ketishi mumkin bo„lgan doimiy o„zgarishdagi raqobat muhitida
faoliyat yuritishlarini unutmasligi lozim. Raqobatchini sxemetik tarzda tahlil qilishga
yondashuv quyidagi 9- rasmda keltirilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
