Bog'liq Фойдали қазилма конларини қидириш ва разведка қилиш Дарслик П С
Эллипсоид деформация – кучланишнинг уч ўқли эллипсоиди. У ўзаро перпендикуляр ва тенг бўлмаган кучланиш ўқлари атрофида айлантиришдан ҳосил бўлган эллипсоид бўлиб, ҳар бир ўқ ва шу ўқларнинг фазода мўлжалланиши бўйича тоғ жинсларининг нисбий қийматларини акс эттиради.
Узилиш дарзлиги – бу йўналиши ва ётиши бўйича тез тугаб борувчи унча катта бўлмаган узилма бўлиб, тоғ жинсларининг таркиби ва тузилишига боғлиқ ҳолда мураккаб шаклга эга бўлади. Чўзувчи кучланиш дарзликларнинг очилишига олиб келади ва шунинг учун ҳам улар бўйлаб сезиларли силжиш кузатилмайди. Узилиш дарзликлари бўйлаб кўпинча дайкалар ва минераллашган таналар ривожланади.
Синиш дарзлиги йўналиши ва чуқурлиги бўйича анча чўзилган тўғри чизиқли узилма бўлиб, у бўйича деформацияланган жинслар сурилади ҳамда брекчия ва ишқаланиш гили ҳосил бўлади. Синиш дарзликлари контакти зонасида тоғ жинслари текислигида штрихли ва жўякли сирпаниш ойнаси ривожланади. Уларга тақалувчи дарзликлар туташган бўлади. Узоққа чўзилган синиш дарзликларини ер ёриқлари дейилади.
Узилиш ва синиш дарзликлари планда ҳалқа ёки ёй шаклига эга бўлиши ва вулканоплутоник қурилмалар учун хос бўлган цилиндрик ёки конусли структураларни ҳосил қилади. Цилиндрик узилмалар одатда вертикал ёки унга яқин ётишга эга бўлади. Марказга қараб ётувчи конусли узилмалар центриклиналли, марказдан чиқувчилари эса периклиналли дейилади. Бу қурилмалар майдонида ҳалқали дарзликлардан ташқари кўпинча эндоген маъданлашувга эга бўлган радиал дарзликлар ривожланади.
Тақалувчи дарзликлар маъданлашув жиҳатдан энг маҳсулдор ҳисобланади. Маъданлашувнинг кўлами тақалувчи дарзликнинг асосий узилмага яқинлашган сари ошиб боради. Бу ерда одатда маъданли устунлар вужудга келади.
Бурмалардаги дарзланиш маъдан шаклланишига қулай шароит яратади. Бунда бурмаларни кесиб ўтувчи ва улардан ташқарига чикувчи ва бурмаларнинг букилган жойида вужудга келган дарзликлар ажратилади. Булардан ташқари турли кливажлар вужудга келади. Маъдан ҳосил бўлишда тармоқланиш структуралари ва устсурилма каби кўндаланг ер ёриқлари ҳамда бурмаланишдан кейин ривожланган диагонал ва кўндаланг ер ёриқлари муҳим аҳамиятга эга бўлади (2-расм).
Маъданли майдонлар ва конларнинг структуравий турлари иккита асосий гуруҳга бирлаштирилган: структуравий-морфологик ва структуравий-генетик. Уларнинг биринчисида Ф.И. Вольфсон ва П.Д. Яковлев томонидан маъданли майдонлар ва конларнинг саккизта структуравий гуруҳи ажратилган бўлиб, улар: 1) ер ёриқлари билан мураккаблашган бурмаларда; 2) ер ёриқларида; 3) ер ёриқлари билан мураккаблашган интрузив массивларнинг контакт зоналарида; 4) қатламлашган интрузив массивларда; 5) марказий турдаги кўп фазали интрузив массивларда; 6) вулкан қурилмаларида; 7) газларнинг отилиб чиқиши туфайли вужудга келган трубкалар ривожланган майдонларда жойлашган. Муайян маъданли майдон ёки кондаги бир қанча структуралар бирлашиб мураккаб тузилишга эга бўлган мустақил саккизинчи гуруҳни ажратишни тақозо қилади.
Г.Ф. Яковлев томонидан яратилган структуравий-генетик таснифда тектоник (томаъданли) ва маъданли структурлар ҳисобга олинган. Унда маъданли майдонлар ва конлар геологик структураларининг тўртта серияси ажратилади: 1) тектоноген; 2) тектоно-магматоген; 3) тектоно-метаморфоген; 4) тектоно-экзоген.
Шундай қилиб, ҳар бир худуднинг тектоник структуралари тўғрисидаги маълумотлар шу жойда фойдали қазилма конлари бўлиши мумкинлигидан далолат беради ва қидириш ишларини тўғри йўналтириш мумкинлиги ҳақида фикр юритиш имкониятини беради. Магматик йўл билан хосил бўлган маъданли ва минералли конларни йирик назорат қилувчи структураларга яқин жойлашган, маъданлар хосил бўлиши учун қулай бўлган маҳаллий структуралар яхши ривожланган районлардан излаш мақсадга мувофиқдир.
Нефт конларини қидириш ишлари одатда гумбазли ва қабариқ структуралар тепасида ёки бошқа структуралар ёнбошида ташкил этилади. Бундай структуралар нефт тўпланиши учун резервуарлар вазифасини бажаради.
