|
II-БОБ. “ТЎРТ УЛУС ТАРИХИ” ВА “ШАЖАРАИ ТУРК” АСАРЛАРИДА ИНСОНИЯТ ТАРИХИ
2.1. Пайғамбар (алайҳимуссалам)лар тарихининг ёритилиши
Мавлоно Навоий айтганидек, Улуғбекнинг авлодлари унутилиб кетди. Уларни давримизда ким ҳам эслаяпти? Улуғбек эса илм-фанга интилди ва кўп нарсага эришди.
Улуғбек ва унинг сафдошлари илмий ишларининг муҳим натижаси 1437
йилда асосан тугалланган «Зижи Кўрагоний», яъни «Янги фазовий жадваллар» дир. Улуғбек ҳаётининг сўнгги кунларига қадар бу асар устида ишлаган. Асар муфассал кириш (назарий) қисм ва жадваллардан иборат. Асарнинг биринчи қисми турли Шарқ халқларининг йилни ҳисоблаши тарихига; иккинчи қисми
эмалий фазошунослик масалаларига, учинчиси - сайёралар назарияси баёни ва
кичикроқ тўртинчи қисми эса фалакиётга бағишланган.
«Янги фазовий жадваллар» яратилишидан олдин биринчи бўлиб Гиппарх юлдузлар жадвалини тузган эди. Унда 1022 юлдузнинг жойлашган ўрни берилган бўлиб у, Птолемейнинг «Алмажистий» асарида берилган. Бу жадваллар илмий жиҳатдан қимматли бўлиб, самовий жисмлар ҳаракатини ўрганиш учун ажойиб манба ҳисобланади.
Гиппархдан сўнг юлдузларнинг тўла жадвалини тузган иккинчи фазошунос Улуғбек эди. Унинг жадвали анча қимматлидир, чунки, у юлдузларнинг Самарканд расадхонасида аниқланган ҳақиқий жойлашувига асосан тузилган. У 16 аср мобайнида тузилган иккинчи жиддий жадвал эди. XV асргача фақат икки нафар фазошунос - Гиппарх ва Улуғбекнинг юлдузлар жадвали аҳамиятини тўлиқ англадилар.
Улуғбек ўлимидан сўнг расадхона ўз фаолиятини тугатди. Унинг биноси
ва асбоб-ускуналари вайрон ва талон-торож қилинди. Олимлар эса Самарқанддан бошқа Шарқ мамлакатларига кетишга мажбур бўлдилар. Бино XV асрдан то XVII аср бошларигача қад тиклаб турган бўлса-да, у фаолиятсиз эди. Бироқ «Зижи Кўрагоний» устидаги ишлар асосан тугаган бўлса-да, Улуғбекнинг издош шогирдлари, айниқса, Козизода Румий вафотидан сўнг (1437) Улугбекнинг ёрдамчисига айланган Али Кушчи уни то 1449 йилгача давом эттирди. Бунинг сабаби нима? Бу саволга жавоб илгари ишлаб чиқилган Улуғбек мунажжимлик мактабининг 30 йиллик илмий дастурини амалга оширилиши зарурияти билан боғлиқ.
Улугбек шогирди Али қушчига бу дастурни бажариш устида ишни давом эттиришга рухсат берган эди. Айнан ана шу даврда Али қушчининг ташкилотчилик қобилияти кучли намоён бўлади. Унинг фалакиёт ва математика соҳасидаги илмий билимлари кейинроқ замондошлари томонидан тўла тан олинди. Фақат устозининг бевақт ўлими Али қушчини Туркияга кетишга мажбур қилди. Унинг хизмати билан «Зижи Кўрагоний» ва бошқа кўплаб қимматли қўлёзмалар сақланиб қолинган.
Уларнинг бир қисми йўқолган, бошқа қисми жоҳил кучлар томонидан йўқ қилинган. қўлёзмаларнинг озроқ қисмигина жаҳон кутубхоналарида сақланмоқда. Али қушчининг «Арифметика бўйича рисола» асари шулар жумласига киради. У форс тилида бўлиб, Лондон кутубхонаси ва Узбекистан жумҳурияти ФА Шарқшунослик илмгоҳида сақланмоқда. «Фазошунослик рисоласи» ҳам шу илмгоҳдадир. Бу асар 1975 йилда Тошкентда узбек тилида нашр этилган. Али қушчи Истамбулга келгач, «Фазошунослик рисоласи»ни- форсийдан араб тилига ўгириб, турк султони Муҳаммад ИИ га тортиқ қилади. Бундан ташқари, у ҳозирда Аё София, Париж ва Истамбул кутубхоналарида сақланаётган «Фатхия» асарини эзди. Али қушчи 1474 йилда Исгамбулда вафот этган.
Улуғбекнинг юлдузлар жадвали биринчи марта 1665 йили Оксфордда
англиялик Т. Хайд, кейинчалик, 1767 йили Г. Шакре, 1843 йили Ф. Байл томонидан нашр этилган. Франтсуз «шарқшуноси Седиллот Т. Хайд нашрини қайта кўчириб, Улуғбекнинг кириш сўзини ва жадвалларини франтсуз тилига ўгирди ҳамда 1853 йили Парижда нашр қилди. Ниҳоят, 1917 йилда «Зижи Кўрагоний» АКШда нашр этилди.
Бундан ташқари, Улуғбек «Зижи» ва Насриддин Тусийнинг жўғрофий
жадваллари 1652 йили Лондонда биринчи бор нашр этилган. Бу маълумотлар бизга «Мирзо Улуғбек- асрлар қаърини ёриб ўтиб келаётган нур» дейиш имкояини беради.1
Ғарбий Оврупо олимлари XII асрга келибгина Улуғбекнинг илмий мероси хусусида Ш. Гриве (1648), Т. Хайд (1665), Ян Гавелий
(1690) асарлари орқали хабардор бўлишди. Бу даврга келиб Самарканд расадхонаси бутунлай йўқ бўлиб кетган эди.
Шундай қилиб, ХV асрда Ўрта Осиёда тарихий илмлар ҳам яхши
ривожланди. Бу эрда Қофиз Абру, Абдураззоқ Самаркандий, Мирхонд, Хондамир, Исфизорий, Давлатшоҳ Самарқандий ва бошқа тарихчилар яшаб, ижод қилдилар. Уларнинг асарлари Ўрта Осиё тарихчилигининг қимматли манбаларидир. Масалан, Қофиз Абрунинг «Зубдат-ут-таворих» («Иилномалар қаймоғи») асарида 1427 йилгача бўлган тарихий вокеалар баён қилинади. Абдураззоқ Самарқандий (1482 йилда вафот этган) эса «Матла-ус-саъдайн мажма - ул баҳрайн» («Икки бахтли юлдузнинг чиқиши ва икки денгизнинг қўшилиш жойи») асарида 1471 йилгача бўлган воқеаларни тасвирлайди. Бу китоб хулагулар авлодидан бўлган Абу Сайд таваллудидан то темурийлар сулоласи вакили Абу Саидгача бўлган даврнинг (1304-1469 й.) тарихий воқеаларини ўз ичига олади. Мирхонд (1498 йилда вафот этган) «Равзат-ус-сафо» («Тозалик боғи») ва унинг набираси Хондамир «Қабиб-ус-сиёр» асарлари Султон Қусайн подшолиги даври тарихига бағишланади.
Исфизорий 1491 йили Қирот тарихини эзди. Давлатшоҳ Самарқандий эса «Тазкират уш-шуаро» асарини Алишер Навоийга бағишлади. Бу асарда юздан ортиқ шоирлар тўғрисидаги муфассал маълумотлар жамланган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
