Ўзбекистон иқтисодчилари XIII форуми

Халқаро тажриба. 
ХМТ норасмий бандликни тартибга солишда муҳим роль ўйнайди, унга 
кўра, қатъиятли, шунингдек бандликни тўғри бошқаришни таъминлайдиган тузилмалар ва 
механизмлар катта аҳамиятга эга. Норасмий иқтисодиётни йўқ қилишга қаратилган аниқ сиёсат, 
қонунлар ва дастурлар ҳамда барча ишловчиларни давлат ижтимоий ҳимоя қилиш соҳасига киритиш 
ва реал иқтисодиётга кириш йўлидаги тўсиқларни бартараф қилиш, мамлакат ва шароитга қараб фарқ 
қилиши мумкин.
Норасмий бандлик даражаси давлатлар бўйича сезиларли даражада фарқ қилади, масалан: 
Лотин Америкасида энг паст – 30% бўлса, Жанубий Осиёдаги айрим мамлакатларда 80%ни ташкил 
этади. Африкада норасмий бандлик улуши 85,8 фоизга етади. Осиё-Тинч океани минтақасида бу 
кўрсаткич 68,2%, араб мамлакатларида - 68,6%, АҚШда - 40,0%, Европа ва Марказий Осиёда - 25,1% 
ни ташкил қилади. 
ХМТ тавсиясига биноан, норасмий ишдан расмий бандликка ўтишга қаратилган муайян 
давлатлар учун чора - тадбирларни амалга ошриш норасмий бандликни тартибга солишнинг устувор 
йўналиши ҳисобланади. 
Ҳaр бир мaмлaкaтдa нoрaсмий бaндликни тaртибгa сoлишнинг қoнуний aсoслaри мaвжуд. 
Рoссиядa 2015 йил 1 янвaрдaн бoшлaб, Рoссия Фeдeрaцияси Мaъмурий ҳуқуқбузaрликлaр 
тўғрисидaги кoдeксининг 5.27-мoддaси мaнсaбдoр вa юридик шaxслaрнинг мeҳнaт шaртнoмaсини 
бузиш ёки нoтўғри бaжaриш, шaxс вa иш бeрувчи ўртaсидaги мeҳнaт мунoсaбaтлaрини тaртибгa 
сoлувчи фуқaрoлик-ҳуқуқий шaртнoмaсини тузиш учун жaвoбгaрлик белгиланган. 
Расмийлаштирилмаган фаолият, одатда, иктисодиётнинг айрим тармоқларида тўпланган 
бўлиб, норасмий секторда ишлайдиганларнинг аксарияти, маргинал иқтисодий фаолиятда ва қишлоқ 
хўжалиги, қурилиш, чакана савдо, умумий овқатланиш ва маиший хизмат каби меҳнат талаб 
қиладиган соҳаларда бандлар. Ўзини ўзи иш билан банд қилганлар норасмий сектордаги бандликнинг 
асосий қисмини ташкил қилади. 
Турли мамлакатларда тўпланган тажрибани умумлаштириб, дунёнинг аксарият ривожланган 
мамлакатларида норасмий меҳнат билан бандлик соҳасини қисқартиришга қаратилган хукумат 
чоралари тўртта ёндашувга асосланган деган хулосага келиш мумкин. 
1) Профилактика чоралари, харажат ва чекловларни камайтиришга, корхоналарни расмий 
ҳолда ташкил этишдаги тўсиқларни, айниқса янги иш бошлаётган кичик корхоналарга 
процедураларни соддалаштиришга қаратилган. 
2) Санкциялар – норасмий иш билан бандликдан фойда кўрадиганларга қарши, шу жумладан, 
назорат вазифаларини кучайтириш асосида, шунингдек тегишли органлар ўртасидаги 
мувофиқлаштиришни такомиллаштириш орқали ишдан бўшатиш қурбонларини ҳимоя қилиш 
орқали. 
3) Жамиятнинг хабардорлигини ошириш - норасмий меҳнат билан бандликнинг салбий 
оқибатлари, унинг бирдамлик ва адолатга таъсири ҳақида. 
4) Давлатлараро ҳамкорлик - норасмий меҳнат билан бандлик, ижтимоий суғурта, 
фирибгарликка карши кураш бўйича ва хоказолар. 

---

56 
Норасмий меҳнат билан бандликни мувофиқлаштириш жараёнида уни расмийлаштириш, 
жалб қилиш ва иш ўринларини яратиш билан боғлиқ жараёнлар фаоллигини кузатишга оид 
маълумотларни тўплаш тартибини такомиллаштириш муҳим аҳамиятга эга. 
Статистик маълумотларга кўра, Ўзбeкистoндa меҳнатга лаёқатли аҳолининг норасмий 
секторда жами банд аҳолига нисбатан нoрaсмий бaндлик мaълум даражада пaсaйган (2018й. – 59,3%, 
2019й. – 57,8%, 2020 йил – 56,7%) (1-жадвал). Шуни қайд этиш жоизки, бу асосан республикадан 
ташқарига ишлаш учун кетган меҳнат мигрантларининг ички меҳнат бозорига қайтиб келиши ҳамда 
мавсумий ишларда ва қишлоқ хўжалигида банд бўлганларнинг ортиши эвазига юзага келган.