Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети

2-§. Qo’shma, juft, takroriy so’z yasalish qolipi hosilalarida leksemalashish 

Semamalarning  nutqda  «kichraygan»  holda  namoyon  bo„lishi  yoxud  (lisoniy  sathda) 

sememalarning  semalarga  aylanishi  qo„shma,  juft  leksemalarda  yoki  so„zlarda  yanada  yorqinroq 

ko„rinishga ega bo„ladi. 

Qo„shma leksemalar tarixan ikki va undan ortiq o„zak (lug„aviy morfema) ning  shakliy va 

mazmuniy  butunlikka  aylanishi  natijasida  yuzaga  keladi.  Masalan,  belbog‘,  tezoqar,  belkurak 

leksemalari.  Bundagi,  deylik,  belbog„  leksemasi    sememasini  quyidagicha  tavsiflash  mumkin: 

«belni  bog„lash  uchun  ishlatiladigan  mato».  Demak,  semema  «bel»,  «bog„lash»,  «mato» 

semalaridan  tashkil  topgan.  Sememadagi  «bel»  semasi  bel  leksemasi  sememasining    toraygan 

«semalashgan» ko„rinishidir. 

Juft  leksemalarda ham  bu holatni  kuzatish mumkin.  Masalan,  ota-ona  leksemasi sememasi 

tarkibida ota va ona leksemalari sememalari semalar sifatida ishtirok etgan. 

Nutqiy qo„shma va juft so„zlarda ushbu butunlikka asos bo„lgan leksemalarning  sememalari 

nutqiy  ma‟no  bo„lakchalari  sifatida  namoyon  bo„ladi.  Masalan,  kitob-daftar  juft  so„zining  «kitob-

daftar va unga yaqin o„quv qurollari» deb tavsiflanuvchi ma‟noviy tabiati tarkibida kitob va daftar 

leksemalari sememalari nutqiy ma‟no bo„lakchasi sifatida yuzaga chiqqan. 

Demak,  barcha  yasama  leksemalarda  yasalishga  asos  leksema  sememasi  sema  darajasiga 

tushgan holda, nutqiy yasama so„zlarda esa nutqiy ma‟no bo„lakchasi sifatida yuzaga chiqadi. 

Qo‟shma fe‟l tarkibiga ko‟ra ikkiga bo‟linadi: a) ism+fe‟l; b) fe‟l+fe‟l. 

Ism+fe‟l  tipidagi  fe‟lni  hosil  qilishda  yordamchi  fe‟l  vazifasida  qilmoq,  etmoq,  aylamoq, 

bo‟lmoq,  bermoq,  olmoq, topmoq,  yemoq,  urmoq, ko‟rmoq,  kelmoq,  keltirmoq kabi  birlik  keladi: 

---

abgor qilmoq, ado bo‟lmoq, ayyuhannos solmoq, javob bermoq, javob olmoq, xalal bermoq, xabar 

olmoq, qiron solmoq, tartibga keltirmoq, oh urmoq, tush ko‟rmoq, qo‟nim topmoq kabi. 

O‟zbek  tilida  fe‟l+fe‟l  tipidagi  fe‟l  barmoq  bilan  sanarli:  sotib  olmoq,  olib  bormoq,  olib 

kelmoq, olib chiqmoq, olib qochmoq, ishlab chiqarmoq kabi. 

Juft fe‟l grammatik shakliga ko‟ra ikki ko‟rinishda bo‟ladi: 

Biri  ravishdosh  shaklida,  ikkinchisi  boshqa  shaklda:  aylanib-o‟rgilmoq,  yelib-yugurmoq, 

yayrab-yashnamoq, o‟ynab-kulmoq, qo‟llab-quvvatlamoq. 

Har ikki qismi bir xil shaklda: aylanib-o‟rgilib, o‟ylamay-netmay, aralashib-quralashib, achib-

bijib, tejab-tergab, qisinib-qimtinib, yuvib-tarab, yayrab-yashnab. 

O‟zbek tilshunosligida fe‟l ibora bilan qo‟shma fe‟l chegarasi aniq oydinlashtirilmagan. 

Juft fe‟l tarkibiy qismining qo‟llanishiga ko‟ra quyidagi shaklda bo‟ladi: 

Kompozitsiya  usuli  bilan qo‟shma  va  juft  ot  hosil  qilinadi:  toshko‟mir,  tuyaqush,  karnaygul, 

oybolta, ko‟kkarg‟a, qoraqurt, mingoyoq, qo‟ziqorin, ota-ona, qozon-tovoq, qizilishton. 

Qo‟shma ot: 

Ot+ot:  ajdargul,  ayiqtovon,  atirgul,  kinolenta,  xontaxta,  xo‟rozqand,  toshbo‟ron,  sochpopuk, 

shakarqamish, qo‟ypechak, qo‟larra, temir yo‟l, piyozdog‟, O‟rta Chirchiq. 

Sifat+ot:  kaltakesak,  Markaziy  Osiyo,  Sho‟rko‟l,  ko‟ksulton,  ko‟rsichqon,  sassiqpopishak, 

qoradori. 

Ot+fe‟l:  echkiemar,  ko‟zboylog‟ich,  kallakesar,  husnbuzar,  beshiktervatar,  socho‟sar, 

dunyoqarash. 

Son+ot: beshbarmoq, beshqarsak, YEttisuv, Oltiariq, uchburchak, mingoyoq, qirqog‟ayni. 

Son+fe‟l: beshotar, birqoqar. 

Ot+sifat: ustabuzarmon, gulbeor, oshko‟k. 

Fe‟l+fe‟l: iskabtopar, ishlab chiqarish. 

Fe‟l+ot: savacho‟p.     

Juft ot. Juft ot [ot+ot], [sifat+ot] kabi qolip, shuningdek, boshqa turkumga oid juft so‟zning otga 

ko‟chishidan vujudga keladi. Juft ot tarkibiga ko‟ra quyidagi ko‟rinishga ega. 

Har ikki qismi mustaqil holda ham ishlatiladigan juft ot: 

Qismi  o‟zaro  sinonim:  azob-uqubat,  aysh-ishrat,  dori-darmon,  baxt-saodat,  zeb-ziynat,  izzat-

ikrom, izzat-hurmat, kayf-safo, makr-hiyla, nasl-nasab, pand-o‟git. 

Qismi  o‟zaro  antonim:  avra-astar,  avlod-ajdod,  achchiq-chuchuk,  bordi-keldi,  bosh-oyoq,  er-

xotin, o‟g‟il-qiz, savol-javob, salom-alik, qulf-kalit. 

Qismining  ma‟nosi  yaqin:  ariq-zovur,  baxt-taxt,  baqir-chaqir,  boj-xiroj,  bosh-ko‟z,  dev-pari, 

sovg‟a-salom, o‟q-dori, qovoq-tumshuq, hisob-kitob, hol-jon, qo‟y-qo‟zi. 

Qismidan biri mustaqil holda ishlatilmaydigan juft ot: aldam-quldam, bozor-o‟char, bola-baqra, 

qo‟ni-qo‟shni, latta-putta, yig‟i-sig‟i,maza-matra, mehmon-izlom, irim-sirim. 

---

Har  ikki  qismi  ham  mustaqil  ishlatilmaydigan  juft  ot:  adi-badi,  ashqol-dashqol,  zer-zabar, 

shikast-rext, ikir-chikir, lash-lush, qalang‟i-qasang‟i, mirqinboy-shirqinboy, ya‟juj-ma‟juj. 

Kompozitsiya usuli bilan qo‟shma va juft sifat hosil bo‟ladi. 

Qo‟shma sifat quyidagi qolip asosida hosil bo‟ladi: 

1. Ot+ot: devsifat, devqomat, dilorom, dilozor, kafangado, otashnafas, sohibjamol. 

2. Sifat+ot: xomkalla, sho‟rpeshona, kaltafahm, shirinsuxan, sho‟rtumshuq, balandparvoz. 

3. Ot+sifat: yoqavayron, jig‟ibiyron, tepakal, xonavayron, xudobezor, otabezori.  

4. Ravish+ot: hozirjavob, kamgap, kamsuxan, kamsuqum, kamqon, kamxarj. 

5. Ravish+fe‟l: tezpishar, ertapishar, cho‟rtkesar. 

6. Fe‟l+ fe‟l : yebto‟ymas. 

7. Olmosh+ot: o‟zboshimcha. 

8. Ot+fe‟l: tilyog‟lama, gadoytopmas, tinchliksevar. 

9. Olmosh+sifat: o‟zbilarmon. 

10. Son+ot: ikkiyuzlamachi, qirqyamoq. 

Juft sifat ikki sifatning juftlashishidan tashkil topadi: oq-qora, yaxshi-yomon, katta-kichik. 

Takroriy sifatda bir o‟zak takrorlanadi: katta-katta, baland-baland, og‟ir-og‟ir. 

Qo‟shma  sifat  birdan  ortiq  mustaqil  so‟zning  qo‟shilishidan  hosil  bo‟ladi:  havo  rang, 

ishyoqmas, ertapishar, yoqavayron, o‟zbilarmon. 

 Juft  va  qo‟shma  sifat  yasama  bo‟lib,  takroriy  sifatda  shakl  yasalishi  mavjud.  Biroq  takroriy 

sifat  taraqqiyot  natijasida  yangi  ma‟no  kasb  etishi  ham  mumkin:  yo‟l-yo‟l.    Bunda  yangi  so‟z 

yasalishi emas, balki so‟zshaklning leksemalashuvi hodisasi mavjud.  

Juft  ravish  ikki so‟zning juftlashishidan tashkil topadi:  yana-tag‟in, eson-omon;  ochin-to‟qin, 

oldinma-keyin, qishin-yozin; uzil-kesil, ura-sura, unda-bunda; ora-sira, ora-chora, ro‟y-rost, sal-pal, 

chala-chulpa, emin-erkin, oz-moz, huda-behuda; azza-bazza, apil-tapil, eran-qaran, o‟lda-jo‟lda. 

Takroriy ravishda bir o‟zak takrorlanadi: galma-gal, zinhor-bazinhor, to‟g‟ridan-to‟g‟ri, es-es, 

o‟qtin-o‟qtin, ahyon-ahyonda. 

Qo‟shma  ravish  birdan  ortiq  mustaqil  so‟zning  qo‟shilishidan  hosil  bo‟ladi:  bir  yo‟la,  bir 

muncha,  bir  talay;  bajonudil,  baholiqudrat,  baqadrihol;  har  yili,  har  yoq,  har  dam;  shu  zahoti,  shu 

asnoda.   

Juft taqlid: g‟arch-g‟urch, taq-tuq, vag‟ir-vug‟ur, g‟ing-ping, alang-jalang, apir-shapir. 

Takroriy taqlid: guv-guv, duv-duv, shartta-shartta, cho‟lp-cho‟lp, shaqa-shaq, guppa-guppa. 

Eslatma. Taqlid etmoq, demoq, qilmoq fe‟li bilan kelganda qo‟shma fe‟l vujudga keladi: guv-

guv etmoq, duv-duv qilmoq,cho‟lp-cho‟lp qilmoq. 

 

---