46
давом этди. Турли жойларда кулолчиликнинг турлича услублари вужудга
келди. Xалк усталари кўплаб идишлар тайёрлаш билан бирга уларни юксак
дид билан безадилар.
Халқ амалий безак санъати инсоннинг
маънавий оламини бойитади,
бадиий дидини шакллантиради, руҳиятини тарбиялайди. Маълумки, мавжуд
барча санъат турлари ўз ўқувчисига, тингловчисига ёки томошабинига
ўтказиладиган бадиий, руҳий таъсири орқали билим беради ва тарбиялайди.
Шу ўринда амалий санъат турларининг фазилатлари хам ўзига хос бўлиб,
уларни бошқа ҳеч нарса билан алмаштириб бўлмайди. Кулолчилик-қора
лойдан мўъжизакор гўзаллик яратган шарқнинг энг қадимий ҳамда навқирон
санъатидир. Бу қора лой саховат, ҳалоллик, эзгулик тимсолидир.
Тупроқ инсонларнинг барча эҳтиёжини ўз зиммасига олган
фаровонлик, тўкинлик, ризқ-рўз, гўзалликнинг энг олий кўриниши
манбаидир. Кулолчилик билан дунёдаги барча халқлар шуғулланади. Ўзбек
кулолчилиги узоқ тарихга, ажойиб анъаналар, шакл, мазмун, ижодий жараён
ва ўзига хос услубга эга. Сопол буюмлар содда бўлсада, унинг кўриниши,
қисмларнинг аниқлиги, мутаносиблиги, сақланиши, нақшларнинг бадиий
жойланиши,
шакл ва мазмуннинг бирлиги, уйғунлиги ўзбек кулолларини
жаҳонга танитиб келмоқда.
Кулолчилик ҳунари лойдан пиёла, коса, товоқ, кўза, лаган, хурмача,
тоғора, хум, тандир, буюм, ўйинчоқлар, қурилиш материаллари ва бошқалар
тайёрлайдиган соҳа бўлиб, узоқ тарихга эга. Махсус тупроқни ўта
қиздирганда тошсимон бўлиб пишишини ундан ҳар-хил идишларни
тайёрлашни одамлар жуда қадимдан неолит даврининг бошларидаёқ
билганлар. Улар аввал лойдан идиш товоқлар ясаб гулханда пишириб,
қиздирганлар. Тупроқ дунёнинг ҳамма ерларида бўлганлигидан кенг
тарқалган бўлиб, дастлаб бу ҳунар билан аёллар шуғулланганлар.
Кулолчилик чархи мелоддан олдинги уч минг йилликнинг бошларида
ихтиро қилингандан кейин кулолчилик билан эркаклар шуғуллана
47
бошлаганлар. Кейинчалик лойдан ясалган идиш товоқларни махсус ўчоқ
ҳамда хумдонларда пиширганлар. Неолит даврида
идишларнинг таги учли
қилиб тайёрланиб ерга санчиб қўйилган. (
34-расм
) Энеолит даврида эса шарқ
мамлакатларида ҳамда қадимги Грецияда нафис кулолчилик идишлари
ривожланган ва меъморчиликда сополдан фойдалана бошланган. (
35-расм
)
Лойдан тайёрланган маҳсулотларни узоқ вақтдан бери ишлаб чиқариш
йўлга кўйилган. Турли xалкларнинг бадиий дидларидаги фарқлар
кулолчиликдаги безаш усулларига таъсир кўрсатди. Кадимги Гретсияда
кулолчилик ишлаб чикариш асосий материал пластик темирсимон гил бўлиб
xизмат килган, лойни қиздириш жараёнида унинг кўринишиқизғиш-ғишт ёки
хира сарик рангда бўлган.
Ўзбек кулолчилиги узоқ тариxга, ажойиб анъаналар, шакл, мазмун,
ижодий жараён ва ўзига xос услубга эга. Сопол буюмлари содда бўлсада
унинг кўриниши кисмларнинг аниклиги, мутаносиблиги сакланиши,
накшларининг бадиий жойлашиши, шакл ва мазмуниниг бирлиги, уйгунлиги
ўзбек кулолларининг жаҳонга танитиб келмокда.
a
b
34-расм
48
a
b
35-расм
Ҳозирги
кунда бадиий безатиш усули, шакли ва тайёрланиш
усулларига кўра қуйидаги кулолчилик мактаблари мавжуд: Фарғона (асосий
марказлари - Риштон, Фурумсарой), Буxоро-Самарканд (асосий марказлари -
Самарканд, Ургут, Ғиждувон, Уба), Xоразм (асосий марказлари - Мадир,
Каттабоғқишлоқлари), Тошкент. Хар бир мактаб ўзининг ривожланиш ва
ижодий тамойиллари, етакчи марказ ва усталари, ўзигагина xос
xусусиятларига эга бўлиш билан бирга асосий бадиий умумийликни ҳам
сақлаган.
Фарғона (Риштон)да кулолчиликнинг
анъанавий бадиий ва ишлаб
чикариш усуллари қайта тикланди, ишкорли сир тайёрлаш йўлга кўйилди. М.
Исмоилов, И. Комилов, У. Ашуров, У. Косимов, Ш. Юсупов, А. Вазиров, М.
Саидов ва бошқа усталар яратган буюмлар (лаган, косалар, дон маҳсулотлари
учун катта xумлар) шакл жиҳатидан ҳам, безак жиҳатдан ҳам рангбарангдир.
Ғурумсарой кулолчилик буюмларда безакнинг махобатли ойдинлиги ва
соддалик xосдир, бу мактаб вакили уста М. Туропов сир тайёрлашдан тортиб
то нақш чизишгача бўлган барча ишларни фақат анъанавий усулда
бажарган.
(36-расм)
Буxоро-Самарканд
кулолчилик
мактаби
буюмларининг
жарангдор
нафислигида қўрғошинли сир ва сарғиш-яшил, жигарранг бўёқлар муҳим
ўрин тутади. "Афросиёб сополи" анъаналарига асосланиб тайёрланган
49
буюмлар безагида ўсимликсимон нақшлар етакчилик қилади, хандасий
накшлар, хайвонлар тасвирлари кам ишлатилади. Улар, асосан, Ғиждувон
кулолчилигида қўлланилади.
(37-расм)
Буxоро-Самарканд кулолчилик мактаби яна бошқа мактаблардан сопол
xуштак ўййинчоқлар ишланадиган марказининг борлиги билан ажралиб
туради. Уста кулоллар ишларида анъаналарни сақлаган ҳолда ўзига xос
маҳорат ҳам кузатилади, буюлардаги рангларда,
шакл мужассамотида,
ечимнинг мукаммаллиги ва ўлчамларнинг барқарорлигини кузатиш мумкин.
Xоразм кулолчилик мактаби ўзига xос бадиийлиги, безаклар ранги ва
ишланиш услуби билан бошқа мактаблардан ажралиб туради; унинг миллий
шаклли ўзига xос буюми бодиядир; нақш мужассамоти хандасавий ва
ўсимликсимон нақшлардан иборат, буюмнинг
марказий кисмига арабеска
гирих тушириш ушбу мактабга xос услублардан бўлиб келган.
(38-расм)
а b36-расм
а b
37-расм
