|
суғурта
ташкилоти
фаолиятини рисклар трансфери, трансформацияси ва кўрилган зарарларни
қоплаш воситаси сифатида қараш таклиф этилади.
«Риск трансфери» - субъектнинг рискларни ишлаб чиқариш омили
сифатида намоён этишидир. Бунда ишлаб чиқариш воситалари, шунингдек,
ташқи (бошқа) ташкилот ёрдамида алоҳида рисклар суғурталанувчидан
суғуртачига ўтказилади, сўнгра бу рисклар қайта кўриб, ўрганиб чиқилади.
Бундай хизмат эвазига суғурталанувчидан суғурта мукофоти ундириб
олинади.
Риск ҳолатларига кўра, зарар даражаси ва унинг тақсимоти турлича
84
бўлади. Шунга кўра, рискларни суғурталашда, дастлаб уларни алоҳида
гуруҳлаш талаб этилади.
Бу жараёнда омилларни аниқлаштириш асосида ҳар бир субъект
учун риск намоён бўлишининг ўзига хослигига кўра гуруҳлаш амалга
оширилади. Рисклар бўйича суғурта портфели қайтадан таснифланади,
яъни улар намоён бўлиш шакли ва ҳолатига кўра тоифаланади. Натижада
суғурта фаолияти самарали амалга оширилишини таъминлаш омили
сифатида рискларни дифференциациялаш янада аниқлаштирилади.
Шартноманинг фойдалилик кўрсаткичи суғуртачи учун ундирилган
мукофотлар суммаси билан ўлчанса, кўрилиши эҳтимол бўлган зарар эса,
суғурта ҳодисаси юз берганда, тўланиши керак бўлган қоплама қийматига
боғлиқ бўлади. Суғурталанган рискдан кўрилиш эҳтимоли бўлган зарарга
нисбатан, суғурта фаолиятининг даромадлилиги СМ(НС)>СҚ кўринишда,
яъни суғурта мукофотлари (СМ) нетто-ставка (НС) сифатида суғурта
қопламаси(СҚ)дан катта бўлиши муҳим кўрсаткич ҳисобланади.
Суғуртачининг рискни баҳолаши ҳам субъектив бўлиб, у кўпинча
олинган мажбуриятлари эвазига шакллантирилган суғурта портфели
таркибига боғлиқ бўлади.
Юқорида келтирилган кўрсаткичлар нисбати фойдали деб топилган
ҳар қандай рискни суғуртачи ўз зиммасига олиши мумкин. Шунингдек,
суғуртачи умумий баҳолаш мезонлари асосида ҳам рискни суғурталаш
юзасидан қарор қабул қилиши мумкин. Суғурталаш борасида рискни
умумий баҳолаш мезонлари жумласига:
- зарар кўрилишининг тасодифийлиги (эҳтимоллиги);
- зарарни баҳосига кўра, тақсимлаш мумкинлиги;
- ҳар бир алоҳида риск бўйича зарар тақсимотининг ўзаро боғлиқ
эмаслиги;
- зарарнинг максимал катталигини баҳолаш мумкинлиги кабилар
киради.
85
Қуйида биз таваккалчиликни бошкариш учун купинча суғypтaлашдан
фойдаланилади. Бунинг учун резерв фондини улчовини маълум ишонч
даражаси билан статистик усул билан хисоблаш мумкин.
Куйи икки саволни белгилаймиз.
1.Келажакда мумкин булган зиённи қоплаш учун суғypтa оркали
йиғилган резерв фондини хажмини аниқлаш?
2.Резрв фондини ташкил этишда учрайдиган таваккалчилик қуйи
холларда.
А) Агар резерв фонди етарли булмай етишмаган суммани 100% карз
оркали қоплаш мумкин.
Б) Ортиқча резерв фондини сақлаш учун тўлов 100% ставкада бўлса.
Биринчи саволни кўриб чиқамиз. Бунинг учун «зарар квотаси»
тушунчасини киритамиз. «Зарар квотаси» келтирилган зарар суммасини
йигилган суғypтa тўловлари нисбатини оламиз:
Зарар квотаси =
Суғypтa ташкилотлари учун турли йилларда зарар суммаси зарар
квотаси орқали белгиланади маълум давр учун зарар ҳажми аниқлаш учун
шу давр зарар квотасини таҳлил этиш натижасида аниқлаш мумкин. Бу
ахборот эса унга тасодифий холатлар таъсири натижасида юзага келишини
кўрамиз. Шу билан бирга бу тасодифий қийматини тақсимот қонунини
аниқлаш мумкин.
Асосий масала агар биз келаси йилда зарар квотаси қанча бўлишини
билсак унда биз захира фондининг аниқ қийматини аниқлашимиз мумкин.
Квотасини суғypтa туловлари суммасига кўпайтириб резерв фондининг
хажмини топамиз.
Шундай қилиб бирор ишончдаражаси билан зарар қоплайдиган резерв
фондининг хажмини аниқлаш масаласи қуйидаги масала зарар чегарасини
(квотасини) шундай миқдорини аниқлаш керак ким у аввалдан ҳисобланган
квота миқдоридан кўп бўлмасин.
Зарар суммаси
Суғурта тўловлари суммаси
86
Ўтган йиллар учун зарар квотаси миқдори тасодифий омил сифатида
аниқлаб уни тақсимот графигини зичлик ва тақсимот функцияларни
ифодалаш мумкин. Агар х билан зарар квотаси миқдорини белгиласак унда
)
(x
f
зичлик
)
(x
F
тақсимот функциялари қуйидаги кўринишни олади.
x
f(x)
x
f(x)
x
0
)
(x
F
-нинг х-нуқтадаги қиймати
0
x
X
бўлиш эхтимолини аниқлайди
)
(
)
(
0
0
x
X
P
x
F
Масалан
*
x
=0,55 ва F(0,55)=0,80 бўлса унда зарар квотасининг
миқдори 0,55 кичик бўлиш эхтимоли 0,80 тенг бўлади яъни ишонч даражаси
80%билан зарар квотаси 55% хажмида резервланси биз шундай маблагга эга
бўламиз қийин у билан 80% холатда юзага келган зарарни қоплай оламиз.
Агар тақсимот функцияси F(х) ва зарурий ишонч даражаси а
белгиланган бўлсалар унда бизни вазифамиз шундай
*
x
топиш керак.
a
x
F
*
булсин.
Графикда
*
x
ни F(х)нинг а-га муносиб қийматдаги графикдаги
нуқтасини ох ўкига проекциясини тушириб топамиз.
*
x
-нинг қиймати керакли резрев фондини қийматини беради.
F(x)
a
a
x*
x
87
Резрв фондининг миқдорини ўзгартириш ишонч даражасига муносибан
қуйидаги кўриниш орқали бажарилади.
Яна қуйидаги мисолни кўриб ўтамиз Биз ўрганаётган объектларнинг
суғарталаш битими эмас деб оламиз чунки турли «тармокларда» кутиладиган
зарарлар хажми турличадир. Масалан давлат тасоруфидаги тормоқлар учун
30% атрофида, қишлоқ хужалик тармоқларида 100% ташкил этади. Турли
олимлларнинг тармоқларга таъсири ҳам турличадир. Эҳтимолларнинг
тақсимоти тармоқлар ичида бироз қийинлик тугдиради агар тормоклар
улуши халк хўжалиги структурасида ўзгарувчан бўлса.
Масалан.
Хисоблаш қийинчиликлар қуйидагича енгиб ўтилади ҳар бир тармоқ учун
алоҳида зичлик функцияси аниқланади кейин умумий зичлик функцияси
қуйидагича олинади.
)
(
)
(
)
(
)
(
3
3
2
2
1
1
x
f
D
d
x
f
D
d
x
f
D
d
x
f
)
(
)
(
)
(
)
(
3
3
2
2
1
1
x
F
D
d
x
F
D
d
x
F
D
d
x
F
бу ерда
3
2
1
,
,
d
d
d
- тармоқларнинг суғypтa туловлари
3
2
1
d
d
d
D
)
(x
f
i
)
(x
F
i
тегишли тармоқларнинг функциялари.
Тула Госстрах буйича зарар квотасининг йиллик тақсимоти керак бўлса
унинг учун зарар квотасининг тақсимот қонуни ва унинг пареметрлари
маълум булиши керак эди.
a
100%
50%
88
Do'stlaringiz bilan baham: |
