Ўзбекистон алоқа ва ахборотлаштириш агентлиги тошкент ахборот технологиялари университети иқтисод ва бошқариш факультети

 
 
 
Швециядаги
 қитъачилик назарияси 
 
“Геосиёсат” тушунчаси илк бор шведциялик олим Рудольф Челлен (1864-1922) 
томонидан қўлланилган. Р.Челлен Гётеборг ва Уппсала университетларида тарих ва 
сиёсий фанлар бўйича профессор лавозимида ишлаган. Бундан ташқари, мамлакат 
парламенти аъзоси сифатида ҳам сиёсий фаолият олиб борган. Р.Челлен профессионал 
географ бўлмаган ва у геосиёсатнинг устози Фридрих Ратцел асарларига асосланиб, 
сиёсатшуносликнинг бир бўлими сифатида ўрганган. Р.Челлен геосиёсатни қуйидагига 
таърифлайди: “Геосиёсат – маконда ифодаланган жўғрофий тана шаклида бўлган давлат 
тўғрисидаги фандир”. Геосиёсат”дан ташқари, Р.Челлен сиёсий фанларнинг асосий 
қисмларини ташкил этиши керак бўлган тўртта оралиқ фанни таклиф қилади: 
- 
экосиёсат;
12
- 
демосиёсат;
13
- 
социосиёсат;
14
- 
кратосиёсат 
15
Р.Челлен асосий асари “Давлат ҳаёт тарзи сифатида” (1916) китобида Ратцел 
асарларидаги илмий қоидаларни ривожлантирди. Р.Челлен ҳам Ратцел сингари давлат ва 
жамиятга механик ёндашишни рад этувчи немис “органицизм”ининг издоши деб 
ҳисобланган. Тадқиқот предметини “жонсиз объект” ҳамда “инсон субъектлари”га 
ажратишни қатъий рад этиш кўпгина геосиёсатчиларга хосдир 
16
. Бу фикрнинг исботи 
сифатида Р.Челленнинг “Давлат ҳаёт тарзи сифатида” номли асосий асарини қайд этиш 
кифоя. 
12
“Давлатни иқтисодий куч сифатда ўрганиш”. 
13
“Давлатни халқлар тамонидан берилган динамик импулсларни талқин килиш 
Ратцельнинг “Антропогеография”сининг қиёси. 
14
“Давлатнинг ижтимоий жиҳатини ўрганиш”. 
15
“Бошқарув шакли ва ҳокимиятнинг ҳуқуқ ва ижтимоий-иқтисодий муаммолар билан 
ўзаро муносабатда ўрганиш”.
16
У табиатга жонсиз “фон” ва инсонга табиатни ўзгартиришга қодир “арбоб” сифатида 
муносабатда бўлишга қарши бўлган.

---

17 
Р.Челлен Ф.Ратцелнинг геосиёсий тамойилларини ўзи яшаган даврда Европадаги
тарихий вазиятга қўллаган ҳолда ривожлантирди. Аниқроқ айтганда, у Ратцельнинг 
“минтақавий давлат” тўғрисидаги ғояларини Германияга нисбатан қўллаб мантиқий 
ниҳоясига етказди. Бу билан у Германия Европанинг ўқ илдизини ташкил этган жадал 
ривожланаётган ҳудуд, экани боис у бошқа давлатларни ўз атрофида жойлаштириш
вазифасини зиммасига олиши кераклигини уқтиради. Р.Челлен биринчи жаҳон урушини 
(
“ўқ мамлакат”) Германиянинг тез ҳаракатланувчи истилоси ва унга қарши ҳаракат 
қилувчи Европа (ундан ташқаридаги давлатлар (Антанта) ўртасида келиб чиққан 
табиий геосиёсий низо, дея талқин этди. 
Геосиёсий тараққиётда Франциянинг кучсизланиши билан Германиянинг кучайиб 
бориши ўртасидаги фарқ ўша пайтда минтақадаги асосий кучлар нисбатини белгилаб 
берган эди. Шундан келиб чиққан ҳолда, унинг фикрига кўра, гарчи Германия Биринчи 
Жаҳон урушида мағлубиятга учраган бўлса-да, уни геосиёсий нуқтаи назардан Европа 
билан тенглаштирилиши муқаррардир. 
Р.Челлен Ф.Ратцель кўзлаган Германиянинг манфаатлари (Европа манфаатлари) 
Ғарбий Европа давлатлари (Франция ва Англия) манфаатларига зиддир, деган геосиёсий 
фикрни илгари суради. Аммо Германия “ёш” давлат, “ўрта Европада жойлашган”идан 
ҳаволанган “ёш немислар” “кекса” французлар ва инглизлар назоратидаги ҳудудлар 
ҳисобига сайёравий миқёсдаги қитъавий давлат бўлишга интилмоғи лозим. Р.Челлен бу 
ўринда геосиёсий қарама-қаршиликнинг мафкуравий жиҳатини иккиламчи омил деб 
ҳисоблаган.