Ўзбекистон алоқа ва ахборотлаштириш агентлиги тошкент ахборот технологиялари университети иқтисод ва бошқариш факультети

 

---

7 
I-
МАВЗУ: КЛАССИК ГЕОСИЁСИЙ ТАЪЛИМОТЛАРНИНГ ТАШҚИ 
СИЁСАТДАГИ АҲАМИЯТИ 
Режа: 
1. Геосиёсий тадқиқотларнинг илмий-услубий масалалари 
2. Геосиёсий жараёнлар борасидаги асосий мумтоз илмий йўналишлар. 
3. Маккиндернинг геосиёсий қарашлари. «Тарихнинг жўғрофий ўқи». 
Сиёсий фанлардаги йўналишлардан бири – геосиёсат халқаро муносабатларда 
тобора муҳим ўрин эгаллаб бормоқда. Лекин ўзига хос объектив ва субъектив сабабларга 
кўра, ҳозиргача геосиёсатни илмий йўналиш сифатида асослаш ва эътироф этиш масаласи 
охиригача ҳал қилингани йўқ. Бугунги қалтис замон ва маконда мазкур фаннинг туб 
моҳиятини тадқиқ этиш геосиёсий жараёнларни англаш нуқтаи назаридан муҳим аҳамият 
касб этади.
Таъкидлаш керакки, классик геосиёсатчилар бу фанни нафақат назарий, балки 
амалий мажмуа сифатида ҳам талқин этган ва уни ўз давлатларининг ташқи сиёсатини 
шакллантиришда қўллашга интилган. Шу туфайли амалий геосиёсат пайдо бўлган ва у 
кўпгина ҳолларда етакчи давлатлар ташқи сиёсатининг назарий асоси сифатида хизмат 
қилган. Гарчи бундай геосиёсат ўтган асрда яққол намоён бўлган бўлса-да, Ғарб 
давлатлари айнан Х.Маккиндер яратган назарияга, унинг издоши – С.Хантингтон ва 
З.Бзежинскийларнинг таълимотига таянган ҳолда дунёга ҳукмронлик қилиш сиёсатини 
илгари суради. Бундай сиёсат оқибатида XXI асрда ҳам ер юзида кўплаб уруш ўчоқлари 
пайдо бўлаётгани Ғарб ва Шарқ ўртасидаги зиддиятлар борган сари кескинлашаётганини 
кузатиш мумкин. Халқаро ва турли минтақалар доирасида юз бераётган можаро ва 
зиддиятлар ҳамда муайян давлатларнинг босқинчилик сиёсати геосиёсатга 
асосланаётгани, унинг мазмун-моҳияти, асосий йўналишлари ва тамойилларини илмий 
жиҳатдан жиддий ўрганишни тақазо этади. Бу ўринда даставвал геосиёсатнинг илмий 
негизини тушуниш, унинг илмий таърифини аниқлаб олиш талаб этилади.
Геосиёсий мактаблар намояндалари яратган турли концепциялар геосиёсат 
фанининг мазмун-моҳияти, йўналишлари, тамойиллари ва умумий предметини ташкил 
этади. Албатта, ушбу фаннинг асосий предмети ҳамда бош услубий тамойилларини 
белгилашда муаллифларга турли ёндошадилар. Бундай бўлиниш тарихий шарт-шароит, 
шунингдек, геосиёсатнинг дунё сиёсати, ҳокимият муаммолари ва ҳукмрон мафкуралар 

---

8 
билан узвий боғлиқлигидан келиб чиқади. Геосиёсатнинг умумийлик хусусияти унинг 
таркибида география, тарих, демография, стратегия, этнография, диншунослик, экология, 
ҳарбий таълимот, мафкура, социология, сиёсатшунослик тарихи каби кўпгина фанлар 
унсурларининг уйғунлашувида намоён бўлади. Аммо бу ўз йўналишларига эга бўлган 
ушбу фанларни фақат геосиёсатга тегишли, дея қатъий хулоса чиқаришга асос бўла 
олмайди.
Геосиёсат атамасини фанга киритган олимлардан бири – Р.Челлен геосиёсатни 
«давлатни жуғрофий тана ёки ҳудудий ҳодиса сифатида талқин қилувчи доктрина» деб 
ҳисоблаган
4
. Мумтоз таълимотларни ўрганиш орқали геосиёсатни дунёқараш сифатида 
талқин қилиш ва бундай ҳолда уни фанлар билан эмас, балки фанлар тизими билан 
қиёслаш лозимлиги ўртага чиқади. Геосиёсатнинг асосчилари бу фаннинг бош мақсади – 
давлатнинг ривожланиши учун бошқа давлатлар ҳудудини босиб олиш заруратини 
англашдан иборат, дея талқин этишган. Зеро, уларнинг фикрича, «аллақачон бўлиб 
олинган дунёда ҳудудларни бир давлат бошқасидан фақат куч билангина тортиб олиши 
мумкин». Рус олими Ю.В.Тихонравов машҳур немис геосиёсатчиларидан 
К.Хаусхофернинг геосиёсат «сиёсатнинг жуғрофияга боғлиқлиги» тўғрисидаги таълимот 
сифатида таърифлаганлигини таъкидлайди
5
.
Геосиёсат индивиднинг ўзи яшаётган ҳудуд (макон) белгилаб берган, шу 
ҳудуднинг ўзига хос хусусиятлари, рельефи, ландшафти таъсирида шаклланиши, 
аниқроғи, унинг ижтимоий-жуғрофий моҳиятига асосий эътиборни қаратади. Бироқ 
бундай алоқадорлик инсоннинг давлатлар, этнослар, маданиятлар ва цивилизациялар 
доирасида юритадиган кенг миқёсдаги ижтимоий фаолиятида яққолроқ намоён бўлади.
Геосиёсатнинг асосий ғояси – инсоннинг жуғрофий муҳитга боғлиқлиги алоҳида 
шахсдан узоқлашиб кишилар гуруҳига яқинлашган сари намоён бўла боради. Шунинг 
учун ҳам муайян ғоявий пойдеворнинг мавжудлигига қарамай, геосиёсат том маънодаги 
мафкурага, тўғрироғи “оммавий мафкурага” айлана олмаган. Унинг хулоса ва услублари, 
тадқиқот предмети ва асосий қоидалари ижтимоий ва тарихий характердаги умумбашарий 
қонуниятларига баҳо бериш, стратегик режалаштиришнинг улкан муаммолари билан 
шуғулланувучи ижтимоий қатламлар учунгина тегишли бўлиши мумкин. Геосиёсий 
макон жуда катта ўлчовларда намоён бўлиши туфайли геосиёсат ҳам давлатлар, халқлар 
ва ҳоказо умумлашган воқеликлар билан боғлиқ ижтимоий гуруҳларга мўлжалланган. 
4
Тихонравов Ю.В. Геополитика. –М.:Бизнес-школа «Интел-Синтез» ,1998, 16- 17-бет 
5
Haushofer K. Welpolitik von heute. 
–B. 1934. – S. 21, Fubnote. Тихонравов Ю. 
Геополитика.- М:Бизнес- Школа «Интел- Синтез», 1998, 18-бет.

---

9 
Мумтоз тадқиқотларда геосиёсат жуғрофий ҳукмронлик дунёқараши, унинг шакл 
ва кўринишлари ҳамда бундай ҳукмронликни ўрнатиш қоидалари, мезонлари ва 
тамойиллари ҳақидаги фан сифатида таърифланади. Инсон ижтимоий жиҳатдан юксалиб 
борган сари геосиёсат унинг учун аҳамият, мазмун ва манфаат касб этиб боради. 
Геосиёсат сиёсатдаги ҳукмрон доиралар учун яратилган фан бўлиб, бу фан билан фақат 
мамлакатлар ва миллатларни бошқаришда фаол иштирок этадиган ёки шундай мақсад 
йўлида ҳаракат қилаётган кишиларгина шуғулланиб келганлигига тарих шоҳиддир. 
Геосиёсат илмий нуқтаи-назардан қандайдир догматик қоидаларга асосланмасдан, 
ўзи учун муҳим ва иккинчи даражали бўлган фанлар ёки фан йўналишларинигина 
белгилаб олади. Бошқа ижтимоий ва табиий фанлар геосиёсий услубнинг асосий 
тамойилларига зид келмаган тақдирдагина тадқиқот доирасига жалб этилади. Ҳозирги 
пайтда у Ер юзида етакчилик қилаётган энг қудратли давлатларнинг ҳаракат дастури 
сифатида иттифоқлар тузиш, уруш бошлаш, ислоҳотлар ўтказиш, жамиятни таркибий 
жиҳатдан қайта қуриш, кенг қамровли иқтисодий ҳамда сиёсий дастурларни жорий қилиш 
каби муҳим қарорларни қабул қилиш борасидаги зарурий хулосаларни ўз ичига олган 
ўзига хос амалий қўлланмага айланиб қолган. 
Геосиёсатнинг асосий қоидаси Ер юзасининг жуғрофий тузилиши ҳамда 
цивилизацияларнинг тарихий турларга бўлинишида ифодаланган фундаментал 
дуализмнинг қатъийлигини ифода этишдан иборатдир. Мазкур дуализм «теллурократия» 
(«қуруқлик кучи») ва «талассократия» («денгиз кучи»)нинг бир-бирига қарама-қарши 
қўйилишида намоён бўлади
6
. Бундай қарама-қаршиликнинг моҳияти антик давр 
тарихидаги машҳур савдо цивилизацияси – Карфаген (Афина) ҳамда ҳарбий-авторитар 
цивилизация – Спартанинг (Рим) ўзаро муносабатлари мисолида яққол кўзга ташланади. 
Бошқача айтганда, бу либерал ғояга асосланган демократия ва идеократия ўртасидаги 
қарама-қаршиликдир
7
. Мазкур зиддият дастлабки пайтлардан бошлаб уни ташкил қилган 
қутбларнинг қарама-қаршилиги хусусиятига эга бўлиб давр тақозасига кўра ўзгариб 
туради .
6
«Теллурократия» – юнон. «қуруқлик воситасида ҳукмронлик ўрнатиш» ёки «қуруқлик 
қудрати».
«Талассократия» - юнон. «денгиз воситасида ҳукмронлик ўрнатиш» ёки «денгиз 
қудрати».
7
«Идеократия» – юнон. «ғоялар, идеаллар ҳукмронлиги», рус Евроосиёчилари 
(П.Савицкий ва Н.Трубецкой) томонидан илгари сурилган атама. Бу атама «материя 
ҳукмронлиги», «бозор тизими», «савдо тизими»га қарши қўйилади. Идеократия даврида 
жамиятдаги ижтимоий поғоналар ва меҳнатга бўлган рағбат ноиқтисодий тамойиллар 
асосида шаклланади. 

---

10 
Шундай қилиб, бутун ижтимоий тарих икки унсур, яъни «сув» («суюқ», «оқувчи») 
ва «қуруқлик» («қаттиқ», «доимий») унсурлари атрофида рўй берган жараёнлардан 
иборат. Теллурократия, маконнинг муқимлиги ва ундаги асосий хусусиятларнинг 
барқарорлиги билан характерланади. Цивилизацион даражада теллурократия 
инсонларнинг йирик уюшмалари, халқлар, давлатлар, империялар бўйсунадиган ўтроқлик, 
консерватизм, қатъий ҳуқуқий меъёрларда намоён бўлади. Қуруқликнинг қаттиқлиги 
халқларнинг маданий ҳаётига ҳам жиддий таъсир кўрсатади, жумладан, ижтимоий 
анъаналарнинг барқарорлиги ва ахлоқий қоидаларнинг мустаҳкамлиги ана шу омил 
таъсирида шаклланади. Қуруқликдаги, яъни Евроосиёнинг ичкарисидаги халқларга 
индувидуализм руҳи ёт бўлиб, уларга азалдан ижтимоийлик руҳияти ва иерархиявий 
тизим хос бўлган. 
Талассократия эса бунга тескари бўлган қоидаларга асосланган цивилизация бўлиб, 
у динамик, ҳаракатчан ва техник ривожланишлар тарафдоридир. Унинг устувор 
йўналишлари кўчманчилик (асосан денгизда сузиш назарда тутилмоқда), савдо, 
индивидуал ишбилармонлик руҳидан иборат. Шахс жамоанинг ҳаракатчан вакили 
бўлгани туфайли олий қадрият ҳисобланади. Бунда маънавий ва ҳуқуқий меъёрлар бир-
бири билан аралашиб, нисбий ва ҳаракатчан бўлиб қолади. Цивилизациянинг бу тури тез 
ривожланади, ташқи маданий хусусиятларни осон ўзлаштиради, лекин шунга қарамасдан 
ўзлигини сақлаб қолади. Инсоният тарихининг асосий қисми ҳар иккала йўналишнинг 
маълум чекланган ҳудудлари доирасида, аммо «теллурократия»нинг умумжаҳон 
миқёсидаги устуворлиги шароитида ривожланган. Қуруқлик унсури бутун цивилизацияга 
ўз таъсирини ўтказади, «сув» (денгиз, океан) унсури эса айрим пайтларда ва муайян 
ҳудудлардагина намоён бўлади. Қуруқлик ва сув дуализми маълум вақтгача жуғрофий 
жиҳатдан денгиз қирғоқлари, дарё ҳавзаларида ва бошқа ҳудудлар доирасида қолиши 
мумкин. Қарама-қаршилик сайёранинг турли жойларида, турли шаклларда ривожланади. 
Таъкидлаш жоизки, геосиёсий қонуниятлар сиёсий тарих, дипломатия тарихи 
ҳамда стратегик режалаштириш ва таҳлил этишда айниқса қўл келади. Ушбу фан 
социология, сиёсатшунослик, этнология, ҳарбий стратегия, дипломатия, дин тарихи каби 
кўпгина фанлар билан кесишув нуқталарига эга. Айрим мутахассислар ушбу фаннинг 
кўпгина ҳолларда иқтисодиёт билан ҳам узвий боғлиқлигини назарда тутиб, 
«геоиқтисодиёт» деб номланган фанни киритиш таклифини илгари сурган.