Zbekistan Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov

Yer silkinishi(zilzila) va

uning oqibatlari

Tabiiy ofatlar ichida eng xavflisi va dahshatlisi bu – yer silkinishi(zilzila)dir. Yer silkinishi – yer osti zarbasi va yer ustki qatlamining tebranishi bo’lib, tabiiy ofatlar, texnologik jarayonlar tufayli vujudga keladi. Yer ostki zarbasining paydo bo’lish o’chog’i, yerning ostki qatlamida uzoq vaqt yig’ilib qolgan energiyaning yuzaga otilib chiqish jarayoni tufayli yuzaga keladi. O’choqning ichki qismi markazi giposentr deyiladi, yerning ustki qismidagi markazi episentr deyiladi.

Yer silkinishi yuzaga kelish sabablariga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linadi:

• 
  Tektonik zilzilalar;
  
• 
  Vulqon zilzilalari;
  
• 
  Ag’darilish, o’pirilish zilzilalari;
  
• 
  Texnogen(insonning muhandislik faoliyati bilan bog’liq) zilzilalar.
  

Yuqorida aytib o’tilgan yer silkinishi turlari ichida katta maydonga tarqaladigani va eng ko’p talofat keltiradigani tektonik yer silkinishidir. Ma’lumki, har yili planetamizda 100 000 dan ortiq yer silkinishlarini seysmik asboblar(seysmograflar) qayd etadi. Bulardan 100 tasi vayron qiluvchi fojia bo’lib, imorat va inshootlarning buzilishiga, yer yuzasida yoriqlarning paydo bo’lishiga, ming-minglab insonlar yostig’ining qurishiga olib keladi.

Yer silkinish o’chog’i giposentrning joylashgan chuqurligi bo’yicha zilzilalarni: yuzaki – 70 km.gacha, o’rta – 70-300 km. va chuqur – 300 km.dan pastda “mantiya” qatlamida vujudga keladigan turlarga ajratish mumkin. Respublikamizda kuzatiladigan zilzilalarning o’chog’i asosan 70 km.gacha chuqurliklarda joylashganligi qayd etilgan.

Kuchli yer silkinishi oqibatida yerning yaxlitligi, butunligi o’zgaradi, inshootlar, jihozlar buziladi, kommunal-energetik qismlar ishdan chiqishi, insonlar o’limi yuz beradi. Yer qimirlashning asosiy ko’rsatkichlari quyidagilardan iborat: yer silkinish o’chog’ining chuqurligi, silkinish amplitudasi va yer silkinishining intensiv energiyasi.

Yer silkinishining kishilar ruhiy holatiga bo’lgan ta’siri, imorat va inshootlarning buzilishi, vayron qilinishi, yer yuzasida vujudga kelgan o’zgarishlar (yer sathida yoriqlar va buloqlarning paydo bo’lishi) insonlarga yuz bergan hodisalarning kuchini baholashga o’rgatgan. Natijada nisbiy baholash shkalasi paydo bo’lgan.

Zilzila kuchi ikki xil o’lchov birligida o’lchanadi:

1. Ballarda;

2. Magnitudada.

Dunyoning juda ko’p davlatlarida yer silkinish kuchi 12 balli xalqaro o’lchov birligida o’lchanadi.

Ball – yer yuzasining tebranma harakat darajasini ko’rsatadi. Silkinishkuchini ballarda o’lchashda “seysmograf”lardan foydalanib, tog’ jinsi zarrachalarining tebranma harakat tezligi topiladi. Ya’ni yozib olingan “seysmogrammalar” orqali zarrachalarning tebranish amplitudasi aniqlanadi va shu asosida seysmik to’lqin tezlanishini quyidagi formula orqali hisoblab chiqarish mumkin.
α = 4π²A/T²;

bunda, α – seysmik to’lqin tezlanishi, m/s²;

A – tog’ jinsi zarrachasining tezlanish amplitudasi, mm;

T – seysmik tebranish davri, s;

π = 3,14.

Episentrda tog’ jinsi zarrachalarining seysmik tezlanishini, u yerda sodir bo’lgan o’zgarishlarga (buzilish, yorilish, vayron bo’lish va h.k.) taqqoslagan holda Rossiya Fanlar Akademiyasi olimlari tomonidan yer silkinishining kuchini “ballarda” baholash shkalasi ishlab chiqilib, hozirda bu uslub hamma mustaqil davlatlar hamdo’stligi(MDH)ga kiriuvchi davlatlarda, jumladan, O’zbekistonda MSK (Medvedev, Shponxoyer va Karnik) nomi bilan qo’llaniladi. Tuproq zarralarining tebranma harakat intensivligi silkinish o’chog’i chuqurligiga, magnitudaga, episentrdan uzoq-yaqinligiga, tuproqning geologik tuzilishiga va boshqa omillarga bog’liq.

Yer silkinishining ikkinchi o’lchov birligi bu Rixter shkalasi bo’yicha Magnituda (M) hisoblanadi. Magnituda shkalasi 1935 yilda Amerika seysmologi Ch.Rixter tomonidan taklif qilingan. Magnituda yer silkinishining umumiy energiyasini ko’rsatib, u yerning maksimal surilish amplitudasi logarifmini belgilaydi va mikronlarda aniqlanadi. Magnituda giposentrdan ajralib chiqqan energiyaga proporsional kattalik hisoblanib, uning maksimal qiymati 9 M gacha bo’ladi.

Yer silkinishining umumiy energiya miqdori quyidagi formula bilan topiladi:

Ye = ρ•υ•π²•(A/T)²

Bu yerda, ρ – yer silkinish giposentridagi mavjud tog’ jinslarining zichligi, g/sm³; υ – tog’ jinslarida seysmik to’lqinlarining tarqalish tezligi, m/s; A – tog’ jinsi zarrachasining tezlanish amplitudasi, mm; T – seysmik tebranish davri, sekund; π = 3,14.

Bu energiyaning miqdori (Ye) ba’zan shunchalik katta bo’ladiki, hatto, yuz mingta vodorod bombasini portlatish oqibatida ajraladigan energiya quvvatiga teng kelishi mumkin. Yer silkinishida magnitudaning har birlikka ortishi, 10 barobar yer tebranish amplitudasining ortishiga (tuproqning surilishi) hamda 30 barobar yer silkinish energiyasining ortishiga olib keladi.

Masalan, M = 5 dan M = 7 ga o’zgarganda, tuproqning surilishi 100 barobarga, yer silkinish energiyasi esa 900 barobarga ortadi.