Òzbekistan respublikasi joqari oqiw hàm orta arnawli tàlim wàzirligi

II. Tiykarg’i bo’lim
2. 1. O’nimdar qatlamlardi ashiw ha’mde o’nin’ usillari ha’m geologik tiykarlaw
O'nimli qatlamlardı ashıw processinde payda etiletug'in qudıq tu'bi basımı menen qatlam basımınıń koefficientler zárúrli rol oynaydı. Bularǵa muwapıq túrde jemisdor qatlamlardı ashıw usılları zárúrli esaplanadı qatlamdı repressiya sharayatında qudıqlardı burǵılaw (qudıq tubinin' gidrostatik basımınıń qatlam basımınan joqarılıǵı ten'salmaqlılıq basım sharayatında burǵılaw (gidrostatik qudıq tubi basımınıń qatlam basımına teńligi), qatlamǵa depressiya basımı astında burǵılaw (qatlam basımı gidrostatik basımnan joqarı boladı ).Sonday etip jemisdor qatlamlardı ashıw teń salmaqlılıqlı basım usılında (qatlamǵa repressiya sharayatında burǵılaw ) hám ten'salmaqsiz basım astındag'i usıllarda (qatlam basımı hám qudıq tubinin' teńlik sharayatlarında hám de qatlamǵa depressiya sharayatında burg'ilab) ashıladı. Qatlamdı repressiya sharayatında burǵılaw qudıqqa qatlam flyuidlarinin' kirip keliwin aldın aladı hám de qudıqtı qazıw rejimin támiyinleydi.Bunda jemisdor qatlamlardı ashıwda qollanılatuǵın dástúriy repressiyada ashıw usılında basımlar ayırmashılıǵı burǵılaw eritpeleriniń qatlamǵa kiriwi ushın hám olardı qatlamdıń kollektorlıq ózgesheligine tásir etiwine sharayat jaratadı. Neftgaz paydo bolıwın aldın alıw maqsetinde neft gaz sanaattaǵı texnikalıq qawipsizlik qaǵıydalarına uyqas túrde qatlamdı repressiya sharayatında ashıwda qudıq tubi zonasında minimal -kerekli gidrostatik basım ústinin payda etiw ushın burǵılaw eritpesiniń talap etilgen qısıqlıǵı anıqlanadı jáne bul basım joybarlıq qatlam basımınıń ma`nisinen kishi bolmawi kerek: 10% qudıqtıń tereńligi 1200 m.ge shekem (aralıqlar 0 metrden 1200 m.ge shekem ); 5% qudıqtı burǵılaw aralıǵı 1200 metrden tap joybarlıq tereńlikge shekem.
Taw jınısların quramalı uchastkalaridagi geologik kesindilerin burǵılawda túsiriw-kóteriw operatsiyaların esapqa alıp, eritpediń qısıqlıǵın asırıwǵa ruxsat etiledi, lekin repressiyaning asıwı jemisdor qatlamdıń kollektorlıq ózgesheliklerin saqlanıw dárejesin támiyinleniwi esapqa alınadı. Qudıq tubi zonasında qatlamdıń ótkezgishliginiń tómenlew sebeplerin úyreniw burǵılawdı teń salmaqlılıqlashmagan qatlam basım sharayatında burǵılawdı aparıwǵa alıp keldi.
O'nimli qatlamlardı sapalı ashıwń zamanagóy usılların qóllawǵa alıp keldi: qatlamdı depressiya hám teń salmaqlılıq sharayatında burǵılaw yaǵnıy, muvazanatlanmagan qatlam basımı sharayatında.O'nimli qatlamlardı ashıwda kollektorlıq ózgesheliklerin maksimal dárejede saqlawdıń eń jaqsı usılı qatlamdı depressiya sharayatında ashıw esaplanadı. Ekinshiden jemisdor qatlamdı ashıwda kollektorlıq ózgesheliginiń saqlanıwın támiyinleytuǵın usıl bul basımlar teńligi sharayatında burǵılaw esaplanadı.
Qatlamǵa depressiya sharayatında jemisdor qatlamdı ashıwda jemisdor qatlamdı ashıwń tolıq dáwirinde qatlam basımı qudıq tubi basımınan joqarı bolǵanda qatlamǵa beriletuǵın artıqsha basımdı payda bolishining aldı alınadı.
Qatlam basımın gidrostatik basımǵa teńlik sharayatında burǵılaw eritpesiniń qısıqlıǵı 1, 0 g/sm3 bolǵan suw tıyanaqlı yamasa uglevodorod tıyanaqlı jeńillestiriwgen yuvuvchi suyıqlıqlar qollanıladı. Bunda jemisdor qatlamlardı qatlamǵa depressiya sharayatında ashıwda keńlew uglevod tiykarındaǵı eritpeler qollanıladı. Sonday etip, qatlamdı depressiya sharayatında burǵılaw isletiw obiektleriniń jemisdor yotqiziqlarini ashıwda qatlam flyuidlarin aǵımın turaqlı qudıqqa kirip keliw (neft yamasa gazdı ) processleri menen birlestiriledi. Bunda burǵılaw eritpesi qatlamnan kirip keletuǵın flyuidlardan hám burg'ilangan taw jınıslarınıń qoqımlarınan turaqlı túrde tazalanadı. Qatlam flyuidlari burǵılaw eritpelerinen ajıratılǵannan keyin arnawlı sıyımlılıqlarda toplandı. Qatlamdı depressiya sharayatında burǵılawda arnawlı jer ústi hám jer astı úskeneleri qollanıladı, qudıq tubi basımın hám qudıqqa kirip keletuǵın neft hám gaz aǵımınıń kirip keliw qadaǵalawın támiyinleydi hám de qudıq tubi basımın basqaradi hám sıyımlılıqtıń avarıyasız islewin támiyinleydi. Qatlam basımınıń ma`nisi hám qatlamǵa beriletuǵın depressiya úlkenligi burǵılaw kolonnasining ostki kompleksinde jaylastırılǵan arnawlı manometrler járdeminde qadaǵalawı ámelge asıriladı.Teńlik basımlar sharayatında burǵılawda jemisdor jıyeklerdi ashıw processinde qudıqqa qatlam flyuidlarining kirip keliwin aldın alıw múmkinshiligi ámeldegi boladı. Sol sebepli de suwlı yamasa uglevodorod tiykarındaǵı jeńillestirilgen burǵılaw erimalari qollanıladı. Basımlar teńligi sharayatında jemisdor qatlamlardı ashıwń eń ábzalı uglevodorod tıyanaqlı eritpeler esaplanadı.
Qudıqlarda avarıyasız qazıwdı aparıwdı támiyinlewde qudıqlardı burǵılaw processinde neftgazpaydo bolıwın názerot etetuǵın hám aldın alatuǵın arnawlı úskenelerden paydalanıladı.
Teń salmaqsiz qatlam basımı sharayatında burǵılawda neftgazpaydo bolıwın baqlawda aylanıwshı preventorlardan paydalanıladı. Basımlar teńligi hám qatlamǵa depressiyada qudıqlardı burǵılawdı baslawdan aldın jemisdor qatlamdıń shipiga isletiw kolonnasi túsiriledi hám cementlenedi. Eń aqırǵı waqıtlarda teń salmaqlılıqlashmagan qatlam basımı sharayatında burǵılaw texnologiyası islengen hám qollanılıwı baslap jiberilgen. Qatlamdı depressiyada burǵılawda úzliksiz mayısqaq burǵılaw trubalarınan (koltyubing) paydalanıw texnologiyası keń qollanılıp atır.
Kán sharayatında o'nimli qatlamlardı depressiya sharayatında ashıw texnologiyasınıń nátiyjelerin analiz etetuǵın bolsaq, jemisdor qatlamdıń kollektorlıq ózgeshelikleriniń maksimal dárejede saqlanganlıgı málim yaǵnıy, repressiyada ashılǵan qudıqlardı ekspluataciyasında jemisdor qatlamdıń beraoluvchanligi joqarı ekenligi menen xarakterlenedi. Bunnan tısqarı kán tájiriybesinde alınǵan maǵlıwmatlardı analiz etetuǵın bolsaq, jemisdor qatlamlardıń beraoluvchanlik kórsetkishi repressiya sharayatında ashılǵan qudıqlardı ashıwń geologik sharayatlarǵa baylanıslılıǵın kóremiz. Bul usılda ashılǵan qudıqlarda kollektorlıq ózgesheliklerin maksimal saqlanıp qalınıwi támiyinlenedi.
Quramalı geologik sharayattaǵı nátiyjelerde qatlamdı repressiya sharayatında ashıwda burǵılaw jumıslarınıń sapası hám natiyjeliligi ámelde tómenlewi múmkin. Bul jaǵday burǵılaw eritpesi komponentleriniń jemisdor qatlamdıń qudıq tubi zonasına hám qatlamǵa repressiya sebepli qatlamdıń ótkezgishligin úlken bahaǵa tómenletiwi menen baylanıslı.
Sonday etip, qatlamdı repressiya sharayatında burǵılawda pataslanıw dárejesiniń asıp ketiwiniń aldın alıw ushın jemisdor qatlamdı ashıwda teńlik hám qatlamǵa depressiya sharayatında ashıw qóllaw maqsetke muwapıq esaplanadı.
O'nimli qatlamlardı baslanǵısh ashıw usılın tańlawdı tiykarlaw ushın jemisdor qatlamdı ashıwda qollanılatuǵın hár túrlı usıllardı qollanılıwı qudıq qurılısın texnikalıq - ekonomikalıq kórsetkishleri esapları atqarılıp tiykarlanıladı. Anıq geologik sharayatta flyuidlardi qazip alıwdıń rentabelligi hám qudıqtıń qurılıs bahası hám de qudıqtı isletiw processinde kútiletuǵın jemislik bahalanadı.
O'nimli qatlamlardı tómen kollektorlıq ózgesheliklerinde flyuidlarni qazib alıw qımbatlasıwına qaramastan bul usıllardıń qollanılıwı qudıq qurılısı hám isletiliwi boyınsha texnikalıq-ekonomikalıq kórsetkishlerdiń natiyjeliligi boyınsha bahalanadı. Keltirilgen analizlerimizga muwapıq jemisdor qatlamdı ashıwń hár túrlı usılları salıstırıwlanganda jemisdor qatlamdıń ashıwń eń ábzal usılı anıq geologik sharayattan kelip shıǵıp saylanadı.
Geologiya — jer haqqındaǵı pán bolıp, grekshe “geo" — jer. “logos” pán, degen m a'noni ańlatadı. Geologiya terminin pánge birinshi bolıp norveg alımı M. P. Esholt (1657) kirgizgen. Bul pán yemingdúzilisi, quramı, payda bolıwı hám ol jaǵdayda júz bolatuǵın túrli geoiogik process hám hádiyselerdi hám de onıń rawajlanıw tariyxın uyrenedi.Geologiya páni ulıwmalastıratuǵın tábiy pán bolıp. házirgi waqıtta geologiya pániniń u'yrenetug'in máseleleri júdá keń bolǵanlıǵı ushın bir neshe arnawlı tarawlarǵa bólinedi.
Mineralogiya — jer qabıqında jaylasqan minerallaming fizikaviykimyoviy ózgesheliklerin hám ulami payda etiwshi processlerdi úyrenedi.
Petrografiya — jer qabıǵın shólkemlestirgen mineral birikpelerining— taw jınıslarınıń quramı, dúzilisi, ulaming jatıw sharayatı, payda bolıwı, jer kesiminde hám maydanında tarqalıwın úyrenedi.
Geoximiya — jer qabıǵınıń ximiyaliq quramın, ximiyalıq elementler hám olardin' izotoplari tarqalıwın hám háreketleniwin. term odinamik, fizikaviy-ximiyalıq sharayatlarinin' tásirin úyrenedi.
Dinamikalıq geologiya — jer qabıg'inda hám maydanında júz bolatuǵın geologik processlerdi (jer silkiniw, vulkanizm, unıraw. shógindi ónim bolıw ) jáne bul processlerdiń tariyxıy waqıt dawamında rawajlanıwın qayta tiklew usılların úyrenedi.
Tariyxıy geologiya — jer qabıǵınıń waqıt birligi ishinde hám keńislik ózgeriwi hám rawajlanıwın, organikalıq dúnyanıń rawajlanıwı menen baylanıslılıǵın úyrenedi. Tariyxıy geologiya páni — jer qabıǵınıń tórtlamchi dáwirdegi rawajlanıw tariyxın uyreniwshi tarawı bolǵan arnawlı tórtlam chi dáwir geologiyasiga ajratıladı. Bul júdá áhmiyetli tarawdıń bolıp, tórtlam chi dáwirde payda bolǵan taw jınısları adamlardıń tiykarǵı xojalıq hám injenerlik xızmetleri alıp barılatuǵın ortalıq esaplanadı.
Geomorfologiya — jer maydanı formasınıń payda bolıwı, jaylasıwı hám ózgeris nizamlıqların úyrenedi.
Geotektonika — jer qabıǵınıń háreketleniwin hám deformatsiyasini, yeming rawajlanıwı processinde payda bolǵan taw jınıslarınıń jatıw sharayatın uyretedi.
Geologiya ya fizika pánleriniń aralıǵinda pánniń jańa tarm og'i — geofizika jedel rawajlanıp atır. Taw jınısları, jer astı suwi hám atmosferanıń ózgesheliklerin túsindiriw maqsetinde hár túrlı fizikalıq usıllardan paydalanıladı. Bul usıllardı qóllaw jerdiń tereń qatlam larini anıqlawǵa múmkinshilik beredi, bul bolsa geofizikada úlken ámeliy, ilimiy hám metodolpgik áhmiyetke iye boladı (tereń qatlamlarda jasırınǵan qazilmar baylıqlami qıdırıw, jer silkiniw hám vulqanlaming otilib shıǵıwı. Jer hám Quyosh sistemasınıń dúzilisi).




O'nimli qatlam jinsinin' ózinden suyıqlıq ótkeriw qábileti ótkezgishlik dep ataladı. Barlıq shógindi taw jınısları ótkeriwshi esaplanadı. Kollektordıń birden-bir tiykarǵı fizikalıq ózgesheligi bolıp, tolıq ótkezgishlik xızmet etedi. Tolıq ótkezgishlik dep, taw jinsiga salıstırǵanda ximiyalıq mort bolǵan jinsdan filtratsiya processinde qandayda bir bir suyıqlıqtıń sizib ótiwine aytıladı. Bunday suyıqlıq retinde ádetde qurǵaqlay gaz yamasa hawa isletiledi, sebebi suyıqlıqtamshısı ámeldegi jinsga salıstırǵanda ximiyalıq mort jinsni tabıw qıyınshılıqlı bolıp tabıladı.