Òzbekistan Respublikasi Joqari hàm Orta arnawli bilimlendiriw Ministrligi

Òzbekistan Respublikasi Joqari hàm Orta arnawli bilimlendiriw Ministrligi

Òzbekistan mamleketlik kórkem óner hàm màdeniyat

instituti Nókis filiali

Màdeniyat hàm kòrkem òner mekemelerin basqariw hàm shòlkemlestiriw qàniygeligi I-kurs student

Jannazarov Rustemniń

Mùzeytaniw pàninen

ÓZ BETINSHE JUMISI

Tema: XIX-XX ÀSIRLERDE SHÒLKEMLESTIRILGEN MÚZEYLER
Orinlağan: _________________

Qabillağan: _________________

NÓKIS 2021-jil

XIX-XX ÀSIRLERDE SHÒLKEMLESTIRILGEN MÚZEYLER

REJE:

1. Mùzeytaniw predmeti

2. Mùzeytaniw tiykarǵı túsinikleri

3. Mùzeytaniw metodları

Mùzey jumısı - jámiyetshilik iskerliginiń pán, tárbiya hám mádeniyatı menen baylanısda bolıp turatuǵın ayriqsha bir bólegi retinde jámiyet rawajlanıwınıń ulıwma tendentsiyalardan chetta qalmaǵan.

Insannıń hár tárepleme rawajlandırıw jumısında zárúrli áhmiyetke iye bolǵan Mùzey jumısı dárejesin ósiriwde toplaǵan tájiriybeni teoriyalıq tushunmasdan, xarakteristikasın, qaǵıydalardı úyrenmesten turıp erisip bolmaydı.

Mùzey jumısın máselelerin ulıwmalastıratuǵın, mùzey ámeliyatında paydalanatuǵın hám arnawlı ádebiyatlarda óz sawleleniwin tapqan bilimler kompleksi - muzeologiya yamasa Mùzeytaniwdiń dep ataladı. Bul termin XIX ásirdiń ekinshi yarımında payda bolǵanliga qaramastan júdá kóplab jáhán adamlarǵa o'rnashib qalǵan. Ilgeri ámeldegi bolǵan «Mùzeografiya» termini Mùzeylerge tiyisli bolǵan barlıq dóretpelerge XX - ásirdiń ortalarında baslap bolsa Mùzeyler xarakteristikaına salıstırǵanda isletiline baslaǵan.

Mùzeytaniwdiń teoriyalıq sisteması túsinik hám metodları XVI- ásirden baslap qáliplese baslaǵan. Lekin pán retinde sungi un jıllıqlarda qáliplesti.

Mùzeytaniwdiń - social informaciyanı saqlaw quralına ańǵarıw hám etkazish jaraynini urǵanıwshı sociallıq pán bolıp tabıladı.

Hár qanday pán izertlew ob'ekti hám predmetine iye baladı. Túrli pánlerdiń izertlew ob'ektleri bir-birine uqsas bolıwı yamasa pútkilley uyqas tushushi da múmkin. Mùzeytaniwdin ob'ekti- bul Mùzey social hádiyse retindegi mùzey ishi bolıp tabıladı. Lekin bul ob'ekt tariyx, atap aytqanda mádeniyat tariyxın kórkem ónershunoslik, sotsiologiya hám basqa pánler tárepinen úyreniliwi múmkin hám málim mániste úyrenilip atır.

Izertlew ob'ektinen fark etip nizamlıqlarınıń málim sheńberi esaplanǵan izertlew predmeti mudami ayriqsha bolıwı kerek.

Eger izertlew ob'ektke salıstırǵanda ápiwayı hám pánge material tańlaw basqıshınan baslap málim bolatuǵın bolsa, pánniń predmeti hesh qashan tayın halda berilmaydi. Ol tapilish hám toplanıwı kerek.

Izertlew predmetin esapqa alıw - pánniń eń zárúrli teoriyalıq wazıypalardan biri bolıwı menen birge, onıń rawajlanıwdıń tiykarǵı kórsetkishi

Esaplanadı. Ol metofologik páni menen baylanıslı hám arnawlı izertlewler nátiyjesi esaplanadı. Mùzeytaniwdin predmeti social informaciya, alıw hám bilimlerdi etkazish dástúr hám intalardı Mùzey predmetleri jardeminde toplaw hám saqlaw procesine, Mùzey hám Mùzey jumısınıń payda bolıwı, rawajlanıwı jáne social iskerligi procesine baylanıslı bulgan ob'ektiv nizamlıqlar sheńberi bolıp tabıladı.

Mùzeytaniwdiń predmeti túsinigin joqarıda berilgen tariypini túsiniw ushın «Mùzey pedmeti», «Mùzey», «Mùzey ishi» sıyaqlı túsiniklirini analiz qılıw kerek boladı.

Házirgi kúnde Mùzey predmeti insan iskerligi hám tábiyaat ómiriniń tikkeley nátiyjesi bulishi hasıl estelik retinde kurib chikiladi. Mzuey predmetleriniń buyımlı hám suwretleytuǵın informaciya tasıwshılıǵı menen Mùzeydiń jamitda payda bolatuǵın boshka hújjetli institutlardan fark etiwi ayrıqsha aytıp utiladi.

Insan tárepinen jaratılǵan predmetler ilgor tájiriybeni tuplaganliklari, informaciyanı tuplaganligi hám etkazganligi ushın hám «Tariyxıy yad» funktsiyasın atqaradılar.

Mùzey predmetleri nafakat bilmning birinshi dáregi bálki materiallıq tariyxıy kadriyatlar hám bolıp tabıladı.

Mùzey predmetinde insannıń barlıqqa ayrıqsha munasábeti Mùzey mútájligi, Mùzey predmetlerin saklash mútájligi formasında uz hákisin tanıwın ayrıqsha aytıp utish kerek.

Mùzey predmeti - bul Mùzey tuplamiga kiritilgen hám uzok saklashiga kodir bulgan, real barlıqtan alınǵan Mùzey ahámiyatidagi predmeti bolıp tabıladı.

Mùzey predmetiniń kimmatliligi Mùzey shunoslik hám ilimiy - tarawlıq tadkikotlar processinde aniklanadi.

Mùzey predmeti Mùzey iskerliginiń, onıń social funktsiyaların ámelge asırıwdıń hasası esaplanadi.

«Mùzey», «Mùzey ishi» sıyaqlı túsinikler hám áhmiyetli ahámiyatga iye boladı.

Mùzeytaniwdiń uz tarakkiyotining barlıq boskichlarida Mùzey fenomenini, onıń jámiyetindegi urnini túsinip etiwge háreket kilib kelgen

«Mùzey», («Mùzey ishi») (sıyaqlı ) tariyplerdi túsiniw ushın bul muassasini kelip shıǵıwın anıqlaw júdá zárúrli bolıp tabıladı. Buǵan baylanıslı onıń kelip shıǵıw sebeplerin úyreniw kerek.

Keń tarqalǵan kóz-qaraslardan biri shártli túrde «filologik» dep ataladı hám oǵan kura Mùzeylerdiń payda bulishi aytik dáwirdegi ilxom parilari - muzalarning exromlari muzeumlarga taklidan kelip chikkan dep ataladı. Lekin bul jaǵdayda Mùzeylerdiń kelip shiğiwi mashqalası ulıwma hal bolmaydı, sebebi aytik muzeumlarning payda bolıwı sebepleri noanik koladi.

SHu menen birge tariyxıy ámeliyattıń guwalik beriliwishe Mùzey mákemeleri xar qıylı terminler menen hám atalıwı múmkin. Mısalı, Vetnam Mùzeyleri «bao ta»- «yodgorliklar saklanadigan jay»- termindi menen ataladı. Sonday eken termini uzicha xar qıylı múmkin bulish múmkin eken, atap aytqanda Vetnam variantı Mùzeydiń túp moxiyatini ashıp beredi.

Mùzeylerdiń payda bolıwın tariyxıy hám etnografik materiallar ta'kilaganidek insaniyat tarakiyotining insaniyat tarakiyotining dáslepki boskichlardayok, bálkim baslanıwiy jámiyetdayok ámeldegi bulgan social Mùzey etiyoji menen 'oglash kerek «Mùzey munasábetlari» jumısı eń dáslepki ob'ektleri neden ibarat bulganligini aniklashda onı «Materiallıq baylıqların tulash»menen boglab kuymasligimiz kerek. Kuprok buyımlastırılgan yad, insannıń social gruppada tutqan ornın tastıyıqlaytuǵın tastıyıq retindegi predmetler saqlanıp qalǵan. Kadimgi, birinshi náwbette shark tsivilizatsiyasi Egipet degi «Ómir úyleri» shumerliklarning ura kollektsiyalari sıyaqlı Mùzey tipidagi kollektsiyalar rawajlanıwına guvox bulgan.

Urta ásirlerde predmetlerdi tuplash menen xristian shirkewi keń kulamda (paydalana) shugullana basladı hám olardan diniy ańızlardı xakligini iisbotalashda paydalandı.

Oyaniw dáwirinde Mùzeylerge úlken bilim dáregi retinde kútá úlken itibar berile baslandı. Keyinrok Mùzey ájdadlar tuplangan tájiriybeni saklovchi hám keleshek áwladlarǵa etkazuvchi áhmiyetli shólkem retinde tán olina baslandı.

Pán hám Mùzey ámeliyatı tarawindegi keskin uzgarishlar kapitalizm dáwirinde Mùzeydiń social funktsiyaların jáne de bayıwına alıp keldi.

SHunday kilib Mùzey jámiettiiń real dúnyanıń predmetlarinii tariyxıy yad, social informaciyanıń hújjetli quralları, estetik predmetler formasında saklash mútájlikin kondiruvchi arnawlı shólkem xisoblandi.

Mùzeydiń tiykarǵı belgisi - ilimiy tiykarda islengen hám esapqa alıw kerek bulgan Mùzey predmetlerin tuplash, saklash, konservatsiyalash, Mùzeytaniwdiń hám tarawlıq pánlerdiń ilimiy metodları bazasında tadkik etiw hám ilimiy, bilimlendiriwge tiyisli-tárbiyalıq maksadlarda paydalanıwlardan ibarat. Ulıwmalasqan formada Mùzeydiń zamanagóy túsinigin kuydagicha tariyplew múmkin.

Mùzey - bul materiallıq -tariyxıy, tabiy-ilimiy kadriyatlarni aniklash, Mùzey predmetleri jardeminde informaciyanı tuplash hám tarkatish ushın muljallangan tariyxıy belgilengen, kupkirrali social informaciya shólkem bolıp tabıladı.

Málim tarxiy sharayatta Mùzeyler iskerligi social iskerliginiń ayrıqsha katlami retinde - Mùzey jumısınıń ámeldegi bulishi menen belgilenedi. Onıń quramına Mùzeylerdiń ámeliy iskerligi hám esteliklerdi asıraw, Mùzeyler sisteması, Mùzey siyasatı hám konunchiligi, kadrlardı tayarlaw hám mamanlıǵın asırıw sisteması, tarawlıq ilimiy, ilmmiy - metodikalıq hám ukuv orayları, arnawlı davrlashtirish hám aqırında arnawlı ilimiy pán Mùzeytaniwdiń páni kiredi.

Ilimiy pánniń eń tiykarǵı belgilerden biri metod bulib, bunda biliw usılı, barlıqtı málim bir tóbeanlarini tadkik etiw processinde paydalaniletuǵın usıllar sistemasın tushinamiz.

Hàr bir ilimiy pán tadkikot ob'ekti hám predmetten kelip chikib uzınıń metodın qáliplestiredi. Zaonaviy boskichda túrli pánlerdiń metodları sonshalıq bir-birine aralasıp ketken-ki olardı ajıratıp alıwda kuplab kiyinchiliklarga dus keliwi múmkin. Tımsaln arxeologiyaǵa tuxtaladigan bulsak ol nafakat tariyx hám derekshunoslikka tiyisli metodlardan bálki ximiya, fizika hám botanikaga tán bulgan metodlardan hám barǵan sayın keń paydalanmokda.

Mùzeytaniwdiń tadkikot metodlarınıń túrli-tumanlıǵı menen xarakterlenedi, olardıń ayırımları boshka pánlerdiń metodları menen kisman yamasa tulikligicha uyqas Túsedi. Bul túsinikli tán sebebi Mùzeytaniwdiń kuplab social hám tabiy pánler menen yakindan alakada boladı.

Mùzeytaniwdiń metodları ushın kuydagilar xarakterli bolıp tabıladı:

1. Mùzey predmetlerin tadkik etiwde social hám tabiy pánlerdiń hár qıylı formalarınan paydalanıw. Arnawlı hám járdemshi tariyxıy pánler, kórkem ónershunoslik, ádebiyattanıw iliminiń metodlarınan keń paydanıladı.

2. Bir kator tabiy jáne social pánlerden ámeldegi bulgan atız tadkikot metodlardan paydalanıw.

3. Tikkeley jámiyet ómirin baqlaw metodlardan paydalanıw.

4. Kurgazma tarawindegi tadkikotlar, Mùzey predmetlerin restovratsiya hám konservatsiya etiw jumısında eksperemintal metodlarınan paydalanılıwı.

Joqarida belgilep tadkikot usılları sisteması birgelikte Mùzeytaniwdin boshka ilimiy paydalardan parqlawshi, usınıń menen birge kuplab boshka alokasini kursatib beretuǵın metodın quraydı. Ilimiy pánniń rawajlanıwı pán tiliniń formalanilishi menen boglik. Pán tili - bul pán tárepinen paydalaniletuǵın hám biliw nátiyjeleri uz sawlelengen túsinik hám terminler sisteması bolıp tabıladı.

Mùzeytaniwdiń boshka ilimiy pánler sıyaqlı bilimler sistemasınan ibarat hám málim bir jámiyet strukturalarǵa iye.

Mùzeytaniwdiń tariyxıy, teoriyalıq hám ámeliy elementlerdi kamrab aladı :

A. Mùzeytaniwdin tariyxı hám tariyxıy derekleri

B. Teoriya

V. Mùzey derekshunosligi

G. Ámeliy Mùzeyshunsolik

Mùzeytaniwdiń sistemasına kiretuǵın barlıq qismlar bir-biri menen yakindosh alokada hám uzaro boglik boladı. Ámeliy Mùzeydiń bir tárepden tájiriybesi tariyxıy analiz etiwge tayansa, ekinshi tárepden - teoriyalıq tiykarlarınıń islep chikarishga tayanadi.

Mùzeytaniwdin kuyidagi social funktsiyaları bar. Birinshiden Mùzeyler tábiyaat hám jámiyet tarakiyyotining xodisa, process, konuniyatlari ilimiy hújjetlestiriw ushın muljallangan - ilimiy hújjetlestiriw funksiyası.

Ekinshiden olar milliy hám jahan mádeniyatı mápleri jolida materiallıq tarxiy esteliklerin asıraw wazıypasını orınlawǵa chakirilgan

Úshinshiden Mùzeyler ilimiy tadkikotlarning uziga tán markkazalari esaplanadi, tadkikotchilik funktsiyası ; aqırında jámiyet Mùzeyler aldına xar tamonlama kámal tapqan jańa zaman kisisiki tárbiyalaw wazıypasın kuyadi, tálim-tárbiyalıq funktsiya.

Mùzeyler turaqlı túrde uz tuplamlarini boyitib barıwları hám olardıń strukturaların rawajlanıwlashtirb barıwları kerek.

Respublikamız Mùzey sisteması kuydagi Mùzeylerden shólkemlesken:

1. Tariyxıy Mùzeyler - tariyxıy pánler sisteması bazasındaǵı Mùzeyler (arxiologiya, etnografıya, áskeriy-tariyxıy, bilimlendiriw tariyxı )

2. Badiy Mùzeyler kórkem óner hám kórkem ónershunoslik tariyxına tiyisli Mùzeyler

3. Tabiy -tariyxıy Mùzeyler uz iskerliginde tabiy pánlerge tayanadigan Mùzeyler.

4. Texnikalıq Mùzeyler

5. Ádebiyat Mùzeyleri

6. Kompleks Mùzeyler - bunday Mùzeylerge bir neshe tarawlardı birlestirgen Mùzeyler, mısalı Ulkentaniw Mùzeyleri mısal bola aladı.

Mùzeylerdi profil gruppalı klassifikatsiyasida tashkari olardıń tiykarǵı social hámzifasiga karab jumıslarǵa hám bulinadi. Mùzeylerdiń ush tipini ajıratıp kursatish múmkin: Ilimiy-tadkikot kópshilikke arnalǵan ; Tadkikot-akademikalıq ; Ukuv Mùzeyleri. Ukuv Mùzeyleri ádetde túrli qıylı ukuv mákemeleri koshida shólkemlestiriledi.

Mùzeytaniwdin predmeti, metodı hám strukturasın túsiniw menen birge onıń pánler sistemasında tutqan urni, boshka pánler menen alokadorligini aniklash múmkin. Mùzeytaniwdin pánler sistemasındaǵı urnini ayniksa onı tábiy, texnikalıq jáne social pánlerdankaysi birigategishli ekenligin aniklashda biz bir kator kiyinchiliklarga dus kelamiz. CHunki Mùzeytaniwdin predmetlerinen ayırımları hám tábiyaattıń hám hám jámiettiiń rawajlanıwına tiyisli bulgan ob'ektler menen boglik. Álbette xizirgi zamande hám tábiy, hám sociallıq pánler shegarasında turatuǵın tarawlar kuplab tabıladı. Mùzeytaniwdin hamshunday pánler katoriga kushish hám múmkin, lekin onıń Mùzey predmetleri orkali bilimlerdi ańǵarıw hám jámiyetke uzatılıwı esapqa alsaq bul onı sociallıq pánler katoriga kushimchaasos boladı. Mùzeytaniwdiń júdá kuplab boshka pánler menen alokada boladı. Birinshi náwbette Mùzeytaniwdiń urǵanıwshı ob'ektleri bir-birine sáykes keletuǵın pánler menen alokada boladı. Bunday pánler taypasına tariyx, arxeologiya, arxivshunoslik, derekshunoslik, kushizmatika sıyaqlılar kiredi. SHuningdek pedagogika, psixologiya, informaciya teoriyası, dokumentalistika hám boshka pánler menen hám ajıralmas alokada boladı.

Tariyxıy Mùzeytaniwdiń hám tariyxıy pánler urtasida metodologik tıykardıń birligi urǵanıw ob'ekti hám usıllarınıń bir kancha ulıwmalıǵı tariyxıy Mùzeytaniwdiń hám tariyxıy pánlerdiń ajıralmas boglikligini tiykarlaydı. Mùzeytaniwdiń boshka pánler menen xar tárepleme alokada boladı.

Mùzey jumısınıń zamanagóy ámeliyatın urǵanıw Mùzeyleriniń pán hám mádeniyat sistemasındaǵı rolin, xalkini ruwxıy tárbiyalaw daǵı rolin kúnden kunga usib boayotganligidan dárek beredi. Bul birinshi náwbette ayrıqsha tárbiyalıq múmkinshiliklerge iye bulgan tariyxıy profil degi Mùzeylerge ma'kul bolıp tabıladı.

Tariyxıy Mùzeyler iskerliginiń mazmunı jámiyet rawajlanıwı menen ajıralmas boglik bolıp tabıladı.

Evropada zamanagóy Mùzeyler XVI-XVII ásirlerde vujulga kela baslaǵan. Bul kapitalıstik islep chikarishning baslanǵısh dáwiri pán, kórkem óner, ádebiyat, texnika hám xunarmandchilik keń gullep-jasnawı menen xarakterlenedi. Ullı geografiyalıq ashılıwlar, dúnya buylab sayoxatlar.

Kopernikning er shar formasında ekenligi tugrisidagi pikirin tastıyıqladı. Pán texnologiya tásirinen kutildi. Kitap basıw jardeminde bilimler tez tarkala basladı. Mine sonday úlken ruxiy ushıw dáwirinde Evropaniń túrli jaylarında islep shiqariw, ilimiy hám bashqa social mútájlikler munasábeti menen hár qıylı kollektsiyalar vujudga kela basladı. Tariyxıy hám materiallıq kiymatga iye bulgan buyımlar : aslaxaxonalar aldında áskeriy ulkalar kollektsiyalarini tuplash keń yoyila basladı.

Ilimiy tadkikotlar kuprok Mùzeyler bazasında utkazila basladı jáne bul arnawlı ádebiyatlarda uz hákisin taptı.

Tariyxıy Mùzeyler rawajlanıwındaǵı taǵı bir áhmiyetli kadam Evropada burjua munasábetleri xali progressivrol' uynagan XVIII ásirdiń ekinshi yarımında taslandı. Bul dáwirde Mùzeyler iskerligi ilimiy xarakter kásip eta basladı. Mùzey kolletsiyalari ilimiy tadkikotlar hám tariyxıy falarning rawajlanıwına jańa dúmpish berdiki bul uz gezeginde Mùzeyler ahámiyetiniń asıp barıwına alıp keldi. Mùzeylerge texnikalıq tájiriybe ǵáziynesi. ilimiy kadriyatlar hám materiallıq tariyxıy miyraslar ǵáziynesi retinde karala baslandı. XIX asrga qayǵı-uwayım nafakatantik dáwir bálki dáslepki urtaasrlar tariyxın urǵanıw Mùzeyler menen boglik edi, sebebi áyne ushu erlerde zárúrli dereklerdiń tiykarǵı kismi bar edi. Keń tariyxıy profil degi Mùzeylerdiń tashkil tabıwı burjuaziyaning iktisodiy hám siyasiy bekkemleniw dáwirine tugri keledi. Mùzey pikiriniń rawajlanıwda burjua milliy sanasınań qáliplesiwi xal kiluvchi ahámiyatga iye buldi. Kuplab Evropa xalklarining milliy mustkillik, milliy uzligining saklash hám tán aldırıw ushın gúresi bul xalklar tariyxın saklovchi hám kórsetiw qiluwshi Mùzeylerge bulgan social mútájlikti vujudga keltidi. Mısalı : venger milliy Mùzeyi, venger tilin qayta tiklew hám venger tariyxıy dástúrlerineni saklab kolish ushın gúres tásirinde vujudgakeldi. Mine sol gayalar tiykarında, Evropada iri milliy Mùzeyler tiykar salindi hám olar ushın menimental ımaratlar qurildi. Buǵan 1802 jılda Budapeshtdaği, venger milliy Mùzeyi 1818 jılda Pragadagi milliy Mùzeyi 1828 jılda Berlindagi eski Mùzey kurilishi mısal bula aladı.

XIX ásirdiń birinshi un jıllıqlarına qayǵı-uwayım emis xalkining kupchilik kismi tariyxıy hám materiallıq kadriyatlarni saklovchi Mùzeylerge kirisiw múmkinshiliginen maxrum edi. Nakomongakarshi gúres degi muvaffakiyatlar nemis burjuaziyasida tariyxıy utmishga bulgan kizikishni kúsheytip jiberdi. Sondan keyin Germaniyada hám keń xalk kópshiligi ushın muljallangan Mùzey hám kollektsiyalar ashıla baslandı.

PAYDALANILĞAN ÀDEBIYATLAR:

1. Muzivedenie. Mùzey istoricheskogo profilya. Ucheb. Posobiya dlya vuzov po spets «Istoriya» G' pod. Red. K. G. Levikina, v. Xrebsta - M;vo'ssh. vuzov 1988 g

2. Obhestvovedeniya Mùzey respubliki Uzbekistan.- T;fan, 1988 g

3. Lev'enin K. G, Razgon A. M «Ekspozitsiya Mùzeya i istoricheskaya nauka»- M; vo'ssh. vuz, 1984 g

4. Sad'evna N. S «Mùzeynoe delo v Uzbekistane»- T; pán 1975 g

5. Reves A. M «Metodika sazdanie narodno'x muzeev na predpriyatiyax i v kolxazax»- T;fan 1973 g