Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

12.2 Бетон таярлаў ушын материаллар 
Бетонныӊ механикалық, деформатив, гидрофизикалық, термофизикалық қәсийетлери 
оны қураўшы компонентлердиӊ тап сондай қәсийетлерине сәйкес болады. 
Цемент.
Бетон таярлаўда портландцемент ҳәм оныӊ түрлери, шлаклы ҳәм пуццоланлы 
цементлер, гилтопырықлы цемент ҳәм басқа цемент түрлери ислетилиўи мүмкин. 
Цементтиӊ маркасы бетонныӊ қысылыўдағы беккемлик шегарасы бойынша маркасына 
салыстырғанда тӛмендеги мутаносибликда белгиленеди: 
12.1-кесте 
Бетон 
маркасы 
М150 М200 
М250 М300 М350 М400 М450 
М500 
М600 
ҳәм 
жоқары 
Цемент 
маркасы 
М300 
М300 
М400 
М400 
М400 
М500 
М400 
М500 
М550 
М600 
М550 
М600 
М600 М600 
 
Цемент маркасы белгили бетон маркасы ушын усыныс етилгенинен жоқары болса, 
цемент қурамына майдалап түйилген актив минераллар қосылыўы керек. Жоқары 
активликтеги цемент қурамына диатомит, трепел, опока, глиеж сыяқлы табийий, домна ҳәм 
жанылғы шлаклары, күллер ҳәм т.б. санаат шығындылары қосылып, цементти тежеў 
мүмкин. 
Бетонды ислетиў ықлым шароитына қарап тӛмен ямаса жоқары экзотермикли 
цементлерди таӊлаў мақсетке муўапық. 
Майда толтырғыш.
Барлық табийий ҳәм жасалма тас материаллардыӊ 0,15-5 мм 
фракциясы бетон таярлаўда майда толтырғыш - қум сыпатында ислетиледи. 
Әпиўайы аўыр бетон таярлаўда таў жынысларыныӊ табийий жемирилиўинен пайда 
болған ямаса қатты таў жынысларын арнаўлы машиналар жәрдеминде майдалап сараланган 
қумлар ислетиледи. 
Қум дәнешелери минерал қурамы тийкарынан кварц, дала шпаты, калцит, слюда 
сыяқлы атылып шыққан таў жынысларынан ибарат болып, ҳәктас, доломит сыяқлы шӛгинди 
таў жыныслары кемирек болады. 
Бетон таярлаўда дәрья, теӊиз қумлары ямаса таў (жар) қумлары ислетилиўи мүмкин. 
Дәрья ҳәм теӊиз қумлары даналары силлиқ юзали овал формада болып, ылай менен 
патасланған болыўы мүмкин. Таў қумлары даналары серқирра формада болып, қурамында 
шаӊ тәризли араласпалар болады. Қум тығыз таў жынысларын, шлакларды майдалап 
алынғанда серқирра ҳәм юзаси ғадир-будир дәнешелер пайда болады. Майдалап алынған 
қумлар табийий пайда болған қумларға салыстырғанда
 
таза болады. Жоқары сапалы бетон 
таярлаў ушын қумларды жуўып, кептирип ислетиў керек. 

---

74 
Бетонныӊ сапасы майда толтырғыштыӊ минерал қурамына, донадор қурамына, гил ҳәм 
ылайлы араласпалар муғдарына, органикалық араласпалар бар екенлигине байланыслы 
болады. 
Қум 0,15-5 мм фракция аралығында түрли ӛлшемдеги даналардан ибарат болыўы зәрүр. 
Бунда қумныӊ аралық бослықлығы кем болып, оннан таярланған бетон болса тығыз 
структураға ийе болады. Қумныӊ майда-ирилиги, яғный донадор (гранулометриялық) 
қурамы кептирилген қумды (1000 г) стандарт елеклер жыйындысынан ӛткизиў усылында 
анықланады. Елеклер жыйындысы 5; 2,5; 1,25; 0,63; 0,315; 0,14 мм кӛзли елеклерден ибарат 
болады. Қум қурамында 5-10 мм фракциядағы қум-тас араласпасы 5% аспаўы керек, 10 мм 
ири даналар болса болмаслығы шәрт.