Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

12.2-кесте 
Қумныӊ ирилиги бойынша классификациясы 
Қум топарлары 
№63 електеги толық қалдық, % 
Ирилик модули 
Ири 
Орташа 
Майда 
50-75 
35-50 
20-35 
3,5-2,5 
2,5-2 
2-1,5 
Қумныӊ донадор қурамы дәслеп ҳәр бир електеги айрым қалдықты (%), кейин ҳәр бир 
електеги толық қалдықты (%) таўып, формула жәрдеминде ирилик модули анықланады. 
Елеклердеги айрым қалдықлар а
2,5
; а
1,25
; а
0,63
ҳәм т.б., толық қалдықлар болса А
2,5
; А
1,25
; А
0,63
ҳәм т.б. етип белгиленеди. 
Қумды елеклер системасынан ӛткизип, оныӊ ирилик модулин тӛмендеги формула 
жәрдеминде есаплаў мүмкин: 
М
мк

(А
2,5

А
1,25

А
0,63

А
0,315

А
0,14
)

100 
Қум гранулометриялық қурамына қарай ири, орташа ҳәм майда қумларға бӛлинеди. 
Қумныӊ донадор қурамын графикалық ҳалда бериў мүмкин. (12.1-сүўрет). Бунда 
вертикал кӛшер бойынша елеклердеги толық қалдық муғдарлары, горизонтал кӛшер 
бойынша болса елек тесиклери ӛлшемлери берилген. Графикте штрих пенен белгиленген 
бӛлек қумныӊ аўыр бетон таярлаў ушын жарамлылығын билдиреди. 
12.1-сҥўрет. Қум донадор (гранулометриялық) қурамыныӊ графиги 
Қум қурамындағы шаӊ тәризли ҳәм ылай тәризли араласпалар бетон араласпасыныӊ 
суўға талабын асырады ҳәм цементтиӊ активлигин пәсейттиреди. Соныӊ ушын қум 
қурамында 0,14 мм тешикли електен ӛткен бӛлекшелер муғдары 10% аспаўы, шаӊ тәризли 
ҳәм ылай тәризли бӛлекшелер болса 3% аспаслығы керек. Қумды суў менен жуўып шаӊ 
тәризли ҳәм ылай тәризли араласпалардан тазалаў мүмкин. 
Е
ле
кл
ерд
еги
т
олық 
қа
лд
ы
қла
р, %
Елек тесиклери диаметри, мм 

---

75 
Табийий қум қурамында органикалық араласпалар (ӛсимлик ширинди қалдықлары, 
органикалық кислоталар) цемент тасын әсте-ақырын жемирип, бетон беккемлигин 
пәсейттиреди. 
Органикалық 
араласпалар 
менен 
қумныӊ 
патасланыў 
дәрежеси 
колорометриялық усылда анықланады. Қумға қосылған NaOH 3% еритпеси тәсиринде 
араласпа эталон реӊинен ашырақ болса (эталон аш сары реӊде) қум бетон таярлаў ушын 
жарамлы есапланады. Аўыр бетон ушын ислетилетуғын қурғақ кварц қумыныӊ орташа 
тығызлығы 1500-1550 кг

м
3
, тығызланған ҳалда болса 1600-1700 кг

м
3
әтирапында болады. 
Кварц қумыныӊ орташа тығызлығы оныӊ ығаллығына байланыслы болады. Қумныӊ 
салыстырмалы ығаллығы 5-7% болғанда оныӊ орташа тығызлығы минимум мәнисте болады. 
Қумныӊ ығаллығын бетон араласпасын таярлаўда, қумды қабыл етип алыўда есапқа 
алыў зәрүр.