Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

Темир-магнезиаллы силикатларға
оливин, пироксенлер, амфиболалар, магнезиаллы 
силикатларға екилемши минераллар-серпентинлер, хризотил асбест ҳәм басқалар киреди. 
Алюмосиликатларға
мускавит, флогопит ҳәм биотит, гидрослюдалар-гидромусковит, 
гидробиотит киреди. Темир магнезиаллар ҳәм алюмосиликатлар реӊли минераллар (жасыл, 
тоқ жасыл, қарамтир ҳәм т.б.) деп жүритиледи. Слюдалардан тысқары бул топар минераллар 
таў жынысларына жоқары беккемлик ҳәм уныраўға шыдамлылықты береди. 
Магматикалық жыныслар структурасы ҳәм текстурасы менен парықланады. Магманыӊ 
тереӊликте әсте-ақырын суўыўынан толық кристаллы структура пайда болады. Даналар 

---

20 
ӛлшемине қарап ири даналы (5 мм кӛп), орташа даналы (1-5 мм) ҳәм майда даналы (0,5-1 мм) 
ҳәмде тегис емес даналы ҳәм тегис даналы болады (3.1-сүўрет). 
3.1-сҥўрет. Структура тҥрлери (схемасы) 
а) тегис емес даналы; б) текис даналы. 
Магматикалық жыныслар тийкарынан массив текстураға ийе болып, жүдә жоқары 
тығызлыққа ийе болғанлығы себепли беккем, суўыққа шыдамлы, суў сиӊириўшеӊлиги жүдә 
кем болады. Олардыӊ қысылыўға беккемлиги 100-300 МПа, орташа тығызлығы 2600-3000 
кг

м
3
, суў сиӊириўшеӊлиги 1% тен кем (кӛлемине салыстырғанда), ыссылық ӛткизиўшеӊлик 
коэффициенти 3 Вт

(м
.0
С) әтирапында болады. 
3.2.2 Шөгинди таў жыныслары 
Шӛгинди жыныслар магматикалық ҳәм басқа жыныслардыӊ уныраўы, жемирилиўи, 
химиялық ӛзгерислери ҳәм ӛсимликлердиӊ шириўи нәтийжесинде пайда болған. Шӛгинди 
жыныслар қурамы ҳәм пайда болыўы характерине қарай механикалық, химиялық ҳәм 
оргоноген түрлерге бӛлинеди. 
Механикалық шӛгиндилерге гилтопырық, қум, шағал сыяқлы шашылыўшы жыныслар, 
конгломератлар, брекчинлер ҳәм қумтас сыяқлы цементленген жыныслар киреди. Бул 
шӛгиндилер суў, самал, муз кӛшиўлери жәрдеминде бир орыннан екинши орынға кӛшиўи 
мүмкин. Химиялық шӛгиндилер (гипс, доломит, магнезит ҳәм басқалар) таў жынысларыныӊ 
химиялық ӛзгерислери нәтийжесинде пайда болып, суў жәрдеминде еритпе ҳалда кӛшкен 
болады. 
Оргоноген шӛгиндилер ӛсимликлер, суў отлары, ҳайўанат дүньясы шириўинен пайда 
болған. Оларға пор, чиғаноқлы ҳәктаслар, диатомитлер ҳәм басқалар киреди. Шӛгинди 
жыныслар салыстырмалы геўек структураға ийе болыўы себепли беккемлиги кем, 
айрымлары суўда ериўшеӊ (гипс, ҳәк) болады. 
Шӛгинди жынысларды пайда етиўши минералларға кварц, карбонатлар, гилтопырықлы 
минераллар, сулфатлар топарлары киреди. 
Кварц топарына
опал, халцедон ҳәм шӛгинди кварц киреди. 
Опал (SiO
2
.
nH
2
O) – аморф минерал болып, қурамыда 2-14% (34% ке шекем) суў болған. 
Тығызлығы 1,9-2,5 г

см
3
, қаттылыгы 5-6, реӊи ақ, сары, ҳаўа реӊ ямаса қара болыўы мүмкин. 
Халцедон (SiO
2
) талшық тәризли ямаса жабық кристаллы кварц түри болып, ақ, күл 
реӊ, аш сары, қоӊыр, жасыл реӊде болады. Тығызлығы 2,6 г

см
3
, қаттылығы 6.