Ózbekistan respublikasi awil xojaliği ministrligi b. Yo. Toxtaev, E. T. Ахmеdоv, V. T. Qaysarov DÁrilik ósimlikler introdukciyasi

Dárilik ósimlikler intradukciyasi nátiyjelerin bahalaw shkalası

№	Kórsetkishler	Kórsetkishler dárejesi			Joqarı baha
		1	2	3
I	Topıraq faktorına shıdamlılıǵı	Kushli	ortasha	tómen	30
II	Izǵarlıqqa bolǵan talabı	Kem	ortasha	Kóp	15
II	Joqarı temperaturaǵa salıstırmalı jaǵdayı	shıdamlı	ortasha	Shıdamsız	15
IV	Tómen temperaturaǵa salıstırmalı jaǵdayı	Shdıdamlı	ortasha	Shıdamsız	15
V	Tabiyiy turde kóbeyiwi	jedel	ortasha	kóbeymeydi	25

Tusindirme. 1Topıraq jaǵdayına shıdamlılıǵı :30-kúshli;20-ortasha;10-tómen.Ósimlik turlerinıń ósiwi ,rawajlanıwı hám onimdarlıǵı tiykarinda baqlanǵan.II.Izǵarlıqqa bolǵan talabı :15-kem; 10-ortasha; 5-kóp; Ósimlik turlerinıń vegetaciya dawamında
Beriletuǵın suwǵarıw muǵdarı tiykarında bahalanǵan. III. Joqarı temperaturaǵa salıstırǵanda jaǵdayı : 15-shidamli; 10 -ortasha ; 5-shidamsiz. Ósimlik túrleriniń jıldıń ıssı dáwirlerindegi jaǵdayına tiykarınan bahalanǵan. Iv. Tómen temperaturaǵa salıstırǵanda jaǵdayı : 15-shidamli; 10 -ortasha ; 5-shidamsiz. Ósimlik túrleriniń jıldıń suwıq dáwirlerindegi jaǵdayına tiykarınan bahalanadı. V. Tábiy turde kóbeyiwi: 25-jedel; 15-kem; 5-kóbeymeydi. Ósimlik túrleriniń tuqımları pisip tógiliwi, tamırpaqal hám tuynek tamırpaqaldıń kóbeyiwi tiykarında bahalanadı.
Ósimliklerdiń introdukcion bahalawda 20 -39 aralıǵinda baha alǵan ósimlikler perspektivalı emes, 40 -59 – oralıǵında kem perspektivalı, 60 -79 aralıǵında - perspektivalı, 80-100 aralıǵında - oǵada perspektivalı ósimlikler retinde bahalandı. Sonıń menen birge, shor topıraqlarda intradukciya etilgen 111 túrden tuqım kógergishligi, nál kógeriwsheńligi hám saqlanuvchanliǵı gúzetilmegen ósimlikler kestege kiritilmegen (1 -keste). Sonday eken, 1-kestede introducent dárilik ósimliklerdiń intradukciya dawamında shıdamlılıq kórsetkishleri tuwrısında maǵlıwmatlar keltirilgen bolıp, oǵan kóre 9 % ósimliklerdi shor topraqlarda ósiriw hám kóbeytiw ulıwma nátiyje bermeydi yamasa perspektivalı emes. Sonıń menen birge, 23 % ósimlikler - kem perspektivalı, 45% - perspektivalı hám 23 % - oǵada perspektivalı ósimlikler retinde saylanǵan. Joqarıda keltirilgen maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, shór jerlerde intradukciya etilgen dárilik ósimlikler, ulıwma sanǵa salıstırǵanda 42, 34% de ósiw belgilengen. Olardan 68% bolsa bunday jaǵdayǵa tez iykemlesedi, jedel ósip rawajlanadı hám zúráátliligi tárepinen shor topraqlarda óstirilgen ósimliklerden alınǵan kórsetkishlerge teń bolıp tabıladı (2 -keste).

2 - keste

Soloy etip, shor topıraqlarda dárilik ósimliklerdiń Intradukciyası nátiyjelerine kóre: - Nigella sativa, Echinops penenritro, Ortosiphon stamineus, Anisum vulgare Keleshegi joq ósimlikler bolıp tabıladı. Olardı shor topıraqlarda ósiriw júdá qıyın. Ósimlikler tuqımnan egilgende, kógeriwsheńligi ortasha 47,7% hám saqlanıw 33, 3% ten aspaǵan yamasa náldan egilgende kógeriwsheńlik ortasha 54, 2% hám saqlanıw 4, 0% di quraydı. Vegetaciya dawamında ósimliklerdiń ósiwi tómen bolıp, jaǵdayı jamanlasqan. Japıraqları tez qurib, tek paqallar saqlanǵan. Bir neshe túrler bolsa, vegetaciya dawamında qurib qalǵan. Bul ósimliklerdi shor topıraqlarda óstiriw nátiyje bermeydi ; - Mojaranum hortensis, Platycodon grandiflorus, Aerva lanata, Cassia acutifolia, Physalis penenalkekengi, Ammi visnaga, Hippophae rhamnoides, Rhamnus penen cathartica, Dioscorea nipponica, Brassica nigra kem perspektivalı túrler bolıp tabıladı.

Ósimlikler tuqımınan egilgende, kógeriwsheńlik 3, 4-56, 3% hám saqlanıw 33, 3-90, 1% yamasa nálden egilgende kógeriwsheńlik ortasha 52, 1-100% hám saqlanıw 20, 0-100% di quraǵan. Kebir jerlerde bul ósimlikler vegetatsiyanıń dáslepki dáwirinde jaqsı ósedi, lekin temperaturanıń tómenlewi menen jer ústki hám jer astqı aǵzalarınıń ósiwi tómenlesip, toqtaydı hám ónim bermeydi. Usınıń sebepinen, bul ósimlikler kem perspektivalı;
- Inula helenium, Melissa officinalis, Galega officinalis, Leonurus penencardiaca, Hibiscus penenesculentus, Carthamus penentinctorius, Brassica juncea, Cassia tora, Glycyrrhiza uralensis, vinca minor, Urtica dioica, Linum usitatissimum, Acorus penencalamus, Hyssopus penenofficinalis, Sanguisorba officinalis, Potentilla erecta, Datura stramonium, Coriandrum sativum, Ricinus penencommunis, Crataegus penensanguinea, Aronia melonocarpa shor topraqlarda perspektivalı ósimlikler bolıp tabıladı. Bul gruppaǵa kiritilgen ósimlikler tiykarınan tuqımınan hám bir neshe túrler vegetativ usılda introduktsiya etilgen. Tuqımlardıń kógerıwsheńligi 13, 8-62, 1% hám saqlanıwı 62, 7-100%, nállerdiń kógerıwsheńligi 87, 5 ten 100% ge shekem hám saqlanıw 72, 4-80, 0% di shólkemlesken. Kebir jerlerde bul túrler vegetatsiya basınan aqırıǵa shekem jaqsı ósińki, ontogenezdiń hámme dáwirlerin oteydi. Bir neshe túrlerde, ósiw dawamında shorlanıwdıń tásiri ayqın gúzetiledi. Ónimdarlıq kórsetkishleri, shor bolmaǵan topraqlarda o'stirilgen ósimliklerdiń kórsetkishlerinen tómen ekenligi belgilengen.
- Calendula officinalis, Matricaria recutita, Mentha piperita, Rubia tirctorum, Althaea officinalis, Foeniculum vulgare, Glycyrrhiza glabra, Achillea millefolium, Rosa canina, Amaranthus penencruentus, Helianthus penentuberosus penen oǵada perspektivalı ósimlikler esaplanadı. Bul túrler oǵırı shıdamlı bolıp, jaǵdayǵa tez iykemlesedi. Olar tuqımdan egilgende kógerıwsheńligi 20 -25 kúnde kúzatilip, 40, 0-45, 2% ni hám saqlanıw 87, 9 -90, 2% ni quraydı. Kóplegen túrler tamırpaqaldan egilip, olardıń kógerıwsheńligi 15-16 kúnde belgilengen hám 90, 1 dan 100% ge shekem ni quraǵan. Saqlanıw kórsetkishi 100% ge shekem jetedi. Vegetaciya dawamında bul túrler jedel ósedi hám óskishligi joqarı boladı. Ontogenezdiń hámme dáwirlerin oteydi. Keyingi vegetatsiya jıllarında bolsa, jańa putaqlar payda boladı hám gektar esabında 46, 8-107, 3 mıń ekz. ni quraydı. Ónimlilik kórsetkishleri shor bolmaǵan jerlerde óstirilgen ósimlikler kórsetkishlerinen kem bolmaydı.