Ózbekistan respublikasi awil xojaliği ministrligi b. Yo. Toxtaev, E. T. Ахmеdоv, V. T. Qaysarov DÁrilik ósimlikler introdukciyasi

Dárilik valeriana - (valeriana officinalis L.).
Dárilik valeriana - valerianaceae tuqımlasina tiyisli bálent bóyli kóp jıllıq ot. Ósimlik tábiy halda ǴMA nıń barlıq aymaqlarında ushraydı. Dárilik shiyki onim retinde tamır hám tamırpaqal isletiledi. Dárilik valeriana dárilik ósimlikler ishinde júda keń kólemde paydalanılıp, ol nerv sistemasın tınıshlantırıwda, nerv talshıqları qısılıwınıń aldın alıwda hám uyqısızlıq da bolsa spirtli tındırmasınnan paydalanıladı [66, 68, 67, 29] (qosımsha - 298-bet). Intradukciya sharayatında (shór jerlerde) ótkerilgen tájiriybelerde dárilik valeriana 2 túrli usılda - tuqım hám nálden egildi. Tuqım kógeriwsheńligi 2 turli shorlanıw daǵı topıraqlarda da júdá kem bolıp, vegetaciyanıń dáslepki kúnlerinde qurip qaladı. Nálden egilgen ósimliklerde kógeriwsheńlik kórsetkishi joqarı boladı. Vegetaciya dawamında bolsa, 70 - 75 % ósimliklerdiń qurip qalǵanlıǵı, saqlanǵan ósimliklerde ósiw hám rawajlanıw tómen bolǵanlıǵı gúzetilgen. 1- vegetaciya jılında ortasha shórlanǵan topıraqlarda ósimlikler tiykarǵı paqalı 16, 0±1, 33 sm ósip hám japıraqlar sanı 8, 2±1, 59 dı, kúshli shórlanǵan topıraqlarda bolsa, bul kórsetkishler 12, 9±1, 33 sm hám 5, 0±0, 55 di quraydı. Vegetaciya, sentyabr ayınıń ortalarına kelip tawsıladı, ósimliklerdiń tamırları

shiriy baslaydı, bıraq 4-5 nishterli tamırpaqallar qıs dáwirinde saqlanıp, olardan jańa ósimsheler kógerip shıǵadı. 2-vegetaciya jılında ósimliklerdiń ósiwi bir az jedellesdi. Ortasha shórlanǵan jerlerde tiykarǵı paqallardıń biyikligi 96, 7±5, 35 sm ge jetedi. Vegetaciyanıń ortalarına kelip 1-tártipli putaqlar payda boladı hám olardıń uzınlıǵı - 22, 4±1, 74 sm, japıraqları 8, 4±0, 21 ge jetedi. Kúshli shórlanǵan topıraqlarda bolsa, tiykarǵı paqallardıń biyikligi -82, 5±3, 86 sm hám japıraqlar sanı 14, 0±1, 51 di quraydı. Shor topraqlarda dárilik valeriana nálden egilgende, 2-vegetaciya jılında generativ dáwirge kiredi. Ósimlikler generativ dáwir júdá kesh (iyun ayınıń aqırı ) kirip, ǵumshalaw hám gúllew fazaları vegetaciya tusılǵanǵa shekem dawam etedi. Ortasha shórlanǵan topıraqlarda óstirilgen 1 top ósimlikte, generativ organlardıń sanı bir qansha kóp bolıp, qáliplesken miyweler -85, 8±4, 99 hám pısken miyweler -45, 6±2, 80 dáne ni quraydı. Kúshli shórlanǵan topıraqlarda bolsa, ósimlikler degi generativ organlardıń birinshi fazadan ekinshi fazaǵa ótpesten turıp qurip qalǵanlıǵı olardıń azayıp qalıwına (guller -5, 4±1, 16 ; qáliplesken miyweler-9, 8±1, 05 hám pısken miyweler-13, 2±0, 97) sebep boldı.

Kebir topıraqlarda ósimliklerdiń tuqımnan kóbeyiwi baqlanbaydı. 2- vegetaciyanıń aqırına shekem barlıq ósimlikler qurip qaladı. Shórlanbaǵan topıraqlarda dárilik valeriana tuqımnan tez kóbeyedi (1 m2 de-72-88 nál), tuqım kógeriwsheńligi 60 -65% hám saqlanıwı 80, 5 % di quraydı. Ósimlikler tábiy halda tuqımnan, jedel pát menen kóbeyedi hám tiykarǵı paqallardıń sanı 200-250 mıń ekz. /ga ǵa jetedi. Jer astı bólimleriniń zúráátliligi 3, 00-3, 50 t/ga ekenligi anıqlanǵan.