|
-Qálempir (dárilik) jalpız - (Mentha piperita L.).
Qálempir jalpız – Lamiaceae tuqımlasına tiyisli kóp jıllıq ot. Ósimlik kultigen bolıp, materiallıq halda Rossiya, Ukraina, Belorus, Arqa Kavkaz hám Orta Aziyada egiledi. Dárilik qural retinde ósimliktiń jer ústki bólegi isletiledi. Shiyki onimler quramında kóp muǵdarda efir-maylar
bar bolıp, olardan mentol alınadı. Ósimlikten alınatuǵın efir mayları asqazan - ishek keselliklerin emlewde, ıshteydi ashıwda hám awrıw qaldıratuǵın qural retinde isletiledi[137](qosımsha- 289 -bet). Qálempir jalpız, intradukciya sharayatında (shor topiraqlarda ) tamırpaqaldan egildi. Ortasha shórlanǵan topıraqlarda kógeriwsheńlik - 85, 6% hám saqlanıw -100% di quraǵan bolsa, kúshli shórlanǵan topıraqlarda saykes turde 100 hám 85, 7% di quradı.Ortasha shórlanǵan topıraqlarda ósimlikler tiykarǵı paqalınıń biyikligi 1- vegetaciya jılında 31, 0 ± 2, 49 sm hám keyingi vegetaciya jıllarında 81, 6±4, 04-88, 3±5, 42 sm ge jetedi. Kúshli shórlanǵan jerlerde bolsa bul kórsetkish 1- vegetaciya jılında 26, 2±0, 93 sm hám 2- vegetaciya jılında 64, 0±3, 47 sm di quraydı. Tiykarǵı paqaldaǵı japıraqlar sanı ortasha shórlanǵan topraqlarda 8, 0±1, 26 hám keyingi jıllarda 39, 3±3, 61 ge kóbeygen bolsa, kúshli shórlanǵan topraqlarda 20, 6±1, 47 den 19, 8±2, 41 ge shekem kóbeygen. Tájiriybelerde gúzetiliwinshe, dárilik jalpızdıń ortasha shórlanǵan (Buxara oazisi) hám kúshli shórlanǵan (Mirzashól) topıraqlarda ósiwi hám kóbeyiwi jedel keshedi. Ósimliklerdiń ósiw kórsetkishleri, hátte shorlanbaǵan (Tashkent hám Namangan) topıraqlarda óstirilgen ósimliklerdiń ósiwi hám kóbeyiwine salıstırǵanda joqarı bolǵan (Murdaxaev,1990 ; 1991). Shórlanǵan topıraqlarda 1- vegetaciya jılında- aq ósimliklerde 1- hám 2- tártipli putaqlar payda boladı. 1- tártipli putaqlardıń sanı 18, 0±1, 89, uzınlıǵı -27, 0±2, 32 sm hám 2- tártipli putaqlardıń sanı 10, 4±1, 44 hám uzınlıǵı -10, 6±1, 46 sm ga jetedi. 2- vegetaciya jılında bolsa 1- tártipli putaqlar sanı 48, 0±3, 09 hám uzınlıǵı -58, 6±3, 42 sm ge hám 2- tártipli putaqlar sanı 26, 8±2, 32 hám uzınlıǵı -12, 6±1, 58 sm di quraydı. 3- vegetaciya jılında ósimlikler tiykarǵı paqallardıń tıǵızlanıwı (200- 250 mıń ekz. /ga) menen 1- tártipli putaqlardıń ósiwipaseyedi. Olardıń sanı 17, 3±2, 40, uzınlıǵı bolsa 19, 3±2, 53 sm di qurap, 2- tártipli putaqlar gúzetilmegen. 3- vegetaciya jılında ósimlikler shaqalanıwınıń azayıwı menen, generativ aǵzalardıń tiykarǵı paqaldıń uchqı bóleginde qálipleskenligi belgilengen. 3. 7 hám 3. 8 - kestelerden ayqın boladı,ósimliklerde generativ aǵzalardıń qáliplesiwi 2- vegetaciya jılında kóbeygen. 1- vegetaciya jılında ósimliklerdiń jas ekenligi hám 3- vegetaciya jılında ósimlikler paqallarınıń maydanda tıǵızlanıwı, olardıń shaqalanıwı hám generativ aǵzaları sanınıń azayıwına sebebshi boladı.Mısal keltiremiz, ortasha shórlanǵan topraqlarda 2- vegetaciya jılınıń sentyabrinde 1 top ósimlikte 86, 4 top ǵumshalar, 313, 56 top guller
115, 96 qáliplesken tóp miyweler hám 94, 25 pısken top miyweler gúzetilgen bolsa, 3- vegetaciya jılınıń sentyabrinde 57, 85 shiyki top miyweler hám 51, 66 jetilgen top miyweler gúzetilgen. Joqarıda aytqanimizday, ósimliklerdiń ósiwi, rawajlanıwı hám kóbeyiwi kúshli shórlanǵan (Mırzashól) topıraqlarda da jedel ótedi. 1- vegetaciya jılında shorlanıw dárejesiniń joqarılıǵı ósimliklerdiń ósiwine ırkinish bergen bolsada, 2- vegetaciya jılı olar jedel kóbeyedi hám ósedi. 1- tártipli putaqlardıń sanı 1- vegetaciya jılında 6, 4±0, 68, uzınlıǵı -12, 3±0, 70 sm ge jetkeni gúzetilgen bolsa, 2- tártipli putaqlar sanı 14, 4±0, 93, uzınlıǵı 10, 3±1, 90 sm ge jetedi. Ósimliklerdiń generativ aǵzaları 2- vegetaciya jılında qáliplesedi: sentyabr ayında top ǵumshalar -52, 6±3, 64; top guller -95, 8±6, 72; qáliplesken -98, 6±7, 73 hám jetilgen top miyweler -83, 4±6, 04 ge jetedi.
Kebirlenbegentopıraqlarda ósimliklerjer ústkibólimleriniń zúráátliligianıqlanǵanda, 12 retsuwǵarıwhám 2 retoriwdankeyin 2, 80 t/ganishólkemlesken[123, 124, 135, 136]. Shórlanǵan topıraqlarda bul kórsetkish 2, 50±0, 11 t/ga dı quradı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
