Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw

2.3 Dene tәrbiyanin’ uyretiw prinsipleri
Uyretiw jumisi-bul quramali iyis. Bunda joqlıq iskerliginin psixologiyaliq hәm fiziologiyaliq nizamliqlarin esapqa alio' talap etiledi. Bul nizamliqlar didaktikaliq principlerde orinli paydalaniladi. Dene tәrbiya jumislarinda pedagogikalıq principlerdiң hәmmesi tolig'i menen paydalaniladi. Bular ayırım qurallar hәm usillar menen iske asiriladi.
Hәreket qozg'alislarina үyretio'diң өzgesheligine sәykes tөmendegi principler paydalaniladi: 1. Sáne hәm aktiv; 2. Kөrgizbeli; 3. Үzliksiz; 4. Aңsattan qıyıng'a өtio'; 5. Izbe-izligin saqlao'; 6. Jeke. Dene tәrbiyada didiaktikaliq principlerdi birinshilerden bolip P. F. Lesgaft qollang'an al өziniң pedagogikalıq sistemalarında dene tәrbiya boyinsha bilim berio'di maqullag'an. Sáne principi tiykarinda oqio' jumislarin shөlkemlestirio'de kөplegen talaplar qoyiladi.
Oqio'shi dene tәrbiyaniң maksetin hәm o'aziypasin tүsinio'i tiyis, sanıң menen birge dene shinig'io'lariniң jeke adamniң hәr tәrepleme rao'ajlanip qәliplesio'indegi әhmiyetin moyinlao'i kerek. Үyretio'-bul uzaq dao'am etetug'in jumis, sanlıqtan үyrenetug'in adamda bir maqsetke jetio' ushin sanali qızig'io'shiliqti qәliplestirio' kerek baladı. Usig'an baylanisli, sportwı eң joqari nәtiyjege erisio' ushin turmista ushirasatug'in qıyınshiliqlardi jenio'ge umtiladi.
Qızig'io'shiliqti payda etio' hәm oni bekkemleo' ushin sportshiniң aldina qoyg'an maqseti og'an tүsinikli bolio'i tiyis. Oqio'shilardiң aldina qoyilatug'in maqset: «Alpamis hәm Barshinay» test normativlerin tapsirio', sport dәrejesi talaplarin orinlao', mekteptiң saylandı komandası quramina tүsio' (rayon t. b.). Usilarg'a baylanisli hәr bir sabaq oqio'shilarg'a belgili bir, oqio' materialların үyretio' kerek, al oqio'shida hәreket kөnligio'i hәm sapasi boyinsha belgili bir ız qaldirio'i tiyis. Oqio' materialların үyrenio' dao'aminda oqio'shilardiң tek shinig'io'di үyrenio' maqseti oqitio'shini qanaatlandirmao'i mүmkin. Mıs: ayrım oqio'shilar tek jүzip үyrenio'di yamasa basketbol aynao'di maqset etip qoyio'i mүmkin (al sport dәrejesi haqqinda oylamao'i mүmkin). Bunday jag'dayda, alarg'a shek qoymay, alardiң qızig'io'shilig'in ulio'ma dene tәrbiyag'a qatnasin qәliplestirio' ushin hәr qiyli ilajlardi paydalang'an maqul. Oqio'shilardi keleshektegi maqsetke kem-kemnen alardiң өsio'shiligine qarap bag'darlag'an duris baladı.
Dene shinig'io'lariniң kөp qaytalanio' jag'dayinda oqio'shilardiң qızig'io'shilig'in pәseytpeo' ushin sabaqti hәr qiyli tүrde shөlkemlestirip, dene tәrbiya qurallarin hәm metodlarin өzgertip paydalanio' kerek. (Mıs: sabaqti ashiq xao'ada, sport sarayda өtio').
Qızig'io'shiliq, shinig'io'lardiң oqio'shiniң kүshine sәykesligi menen tig'iz baylanisli. Jүda aңsat orinlanatug'in shinig'io'lar oqio'shilardiң iqlasin tөmenletedi. Sanlıqtan shinig'io'diң quramalilig'i, kөlemi, intensivligi өsip barg'ani maqul. Bul, oqio'shilardan mүmkinshiligi shókkishninsha kүshti jumsao'di talap etedi hәm juo'apkershilikti kүsheytedi.
Oqiwshinin’ sanalilig'i - oniң oqio' materialina qatnasi menen anıqlanadı : orinlanatug'in hәrekettiң әhmiyetin tүsinio'i, orinlang'an shinig'io'diң qәtesin aqlao'i hәm oni dүzetio' jollarin bilio'i t. b. Jәnede hәreket qozg'alislari xaqqindag'i sanali bilimi hәm alg'an kөnligio'i turmista hәm әskeriy iskerlikte үlken әhmiyetke iye.
Oqiw - tәrbiya jumislarinda sáne principlerin iske asirio' arqali oqio'shilarda jedellikti rao'ajlandirio'g'a baladı. Bul oqio'shilarda dene shinig'io'larina shókkishn intani kүsheytedi. Oqio'shilardiң jedelligi alardiң sabaqqa qalmay qatnasi, sabaqti shөlkemlestirio'de mug'allimge jәrdemshi dene shinig'io'larin өzinshe orinlao'i hәm dene jetilistirio' jollarin өzinshe өzlestirio'i menen anıqlanadı. Jedellilik bir maqsetke bag'darlang'an hәm duris shөlkemlestirilgen bolio'i tiyis.
Oqio'shilardin’ jetiskenliklerin өz o'aktinda bahalap hәm xoshemetleo' jedellikti rao'ajlandirio'da үlken әhmiyetke iye. Tek sabaq o'aktinda bahalap qoymastan, shinig'io'lardi jetilistirio' dao'aminda bahalanilio'i tiyis. Әsirese “Alpamis hәm Barshinay” test normativlerin tapsirio' o'aktinda bahalanip barilg'ani maqul. Sanday-aq sporttiң tүrleri boyinsha dәrejege (razryad ) tapsirg'anlar arnao'li bahalanip xoshametlenio'i kerek.
Kөrgizbeli principi.
Oqio'-tәrbiya jumislarinda ken paydalanilip jurgen “kөrgizbeli princip” pedagogikanin teoriyaliq hәm ameliy islerinde kennen orin alip kiyatir. Bul princip үyretio' hәm tәrbiyada kөrip sezio' mushelerinin kan tasio'i menen iske asiriladi. Sebebi: shinigudin kenlikte texnikası menen orinlanio'in kөrio' arkali kabil etedi hәm oni өzinshe tallaydi.
Dene tәrbiya jumisinda «kөrgizbeliligi» үlken axmiyetke iye, sebebi: oqio'shinin iskerligi ameliy xarakterge iye hәm shinig'io'di jetilistirio' jumisinin barisinda sezio' musheleri xar tarepleme rao'ajlanadi.
Ameliy jaktan bilio' sezio' menen qәliplesedi. Үyreniletug'in hәrekettin duzilisi, kөrinisi joqlıq oyinda sırtqı hәm ishki receptorlardin katnasi menen qәliplesedi. Mıs: kөrio', esitio', ten salmakliqti saklau musheleri hәm bulshiq et receptorları katnasadi. shinig'io' obrazinin qәliplesio'inde sezio' musheleri bir-birinn xizmetin tolıqtirip hәreketti tolıq үyrenio'ge mүmkinshilik beredi. Kanshelli sezio' org'anlari kop katnassa hәreket ebeteyi hәm kөnligio' tez qәliplesedi, usinin tiykarinda erk hәm dene sapasi jaksi rao'ajlanadi.
Kөrgizbeli principi hәreket iskerligin jetilistirio'de unamli jag'day payda etedi. Tek, sezio', kabil etio' kasiyetlerdi hәm deneni jetilistirio' mүmkin.
Dene tәrbiya shinig'io'larin үyretio' o'aqtinda kөrgizbelikti zөz benen sipatlap tusindirio' duris baladı. Demek zөz kөrgizbelilikti taminleudiң axmiyetli kurali bolip esaplanadi. Oqio'shilardan hәreket tajriybesi artkan sayin zөz benen tusindirio' jenillesedi. Solay etip zөz arkali үyrenetug'in shinig'io'lar tuurali oqio'shilarda tusinikti qәliplestirio'ge baladı.
Oqiw-ta’rbiya jumislarin iske asirio'da kөrgizbeli quraldin әhmiyeti ulli. Bunı keңnen paydalanio' oqio'shilardin sabaqka qızig'io'shilig'in arttiradi, tapsirmalardi tusindirio'di jenillestiredi, kөnligio'di qәliplestiredi hәm bilim berio'di tamiyinleydi.
Úzliksiz principi.
Bul prinsiptin tiykarg'i mazmunı jumis hәm dem alio'din iretlesio'i, sabaqtin bir-biri menen baylanisip, izbe-izligi saqlanip үzliksiz otilio'i. Dene tәrbiyada aralig'i saklanip úzliksiz otilgen sabaq belgili nәtiyje beredi. Sebebi: dene shinig'io'i nәtiyjesinde denede unamli funktsionallıq hәm strukturalıq өzgeris payda baladı, eger shinig'io' júzimtasa payda shókkishn nәtiyjeler jog'ala baslaydi. Sanlıqtan dene tәrbiya ushin úzliksiz orinlanatug'in dene shinig'io'i unamli jag'day tuug'izadi. shinig'io' sabaqlarinin úzliksiz otilio'i jumis hәm dem alio'di iretlestirip iske asirilio'i tiyis. Jumis hәm dem alio'di iretlestirio' sabaqtin o'aziypasina, oqio'shilardin dene tayarlig'ina, jas өzgesheliklerine hәm baskada jag'daylarg'a baylanisli. Ulio'ma dene tәrbiya jumislarinin tajiriybesinde shinig'io' sabaqlari xaptesine 2- 3 ret otiledi. Bug'an kosimsha azang'i gimnastika hәm shinig'io'din baska turleri otilio'i mүmkin. Oqio'shilardin dene tayarlig'i jokarilag'an sayin sabaq arasindag'i dem alio' intervalı qiskartilio'i mүmkin.
Dene tәrbiya jumisinda shinig'io'lardin kaytalanio'i tayın nәrse bul shinig'io'lar qaytalanip qoymastan belgili o'aqit ishinde tolıq sabaqtinң өzi hәm izbe-izligi qaytalanadı. Kөp mәrte qaytalao' nәtiyjesinde bekkem hәreket kөnligio'i qәliplesedi. Shinig'io'lardi bir-neshe ret kaytalau nәtiyjesinde denede jumiska marfo-funktsionallıq beyimlesio' payda baladı. Usinin tiykarinda dene sapasi rao'ajlanadi hәm erisilgen nәtiyje bekkemlenedi. Sanlıqtan kaytalau-dene tәrbiya jumisin sholkemlestirio'diң en axmiyetli tarepinin biri bolip esaplanadi. Usilar menen bir Katarda shinig'io'lardin variantlı tүrde otilio'ide axmiyetke iye. Mıs: shinig'io'lardin tүrinin, mazmunınn өzgerio'i hәm oni orinlaytug'in jag'daydin өzgerio'i, jumistiң kөleminiң hәm paydalanatug'in metodlardin өzgerio'i, sabaqtiң mazmunı hәm tүrinin өzgerio'i t. b. Usi shinig'io'lardin hәm sabaqlardiң variantin, qaytalanio'in baylanistirip iske asirio' mug'allimniң dıqqatında bolio'i tiyis.

Jumis kөleminin әsten asip bariw prinsipi.

Bul princip jumis koleminin өsip bario'i, intensivliktin artio'i hәm kem-kemnen dene shinig'io' texnikasınin quramali bolio'i menen anıqlanadı. Bul jag'day belgili fiziolog I. P. Pavlovtin aytio'i boyinsha: denenin juuap berio' mugdari (sırtqı tәsirge) tәsir jasaudin kolemine baylanisli: N. E. Vvedenskiy tәsir jasao'shi jumistiң mug'dari haqqinda bilay deydi: tәsir etio'shi jumis mug'dariniң deneden tis joqari bolio'i, deneniң juo'ap berio' reakciyasin kusheytpeydi, keresinshe tөmenletedi. Sanlıqtan orinlanatug'in shinig'io' oqio'shiniң mүmkinshiligine say bolio'i tiyis. Biraq azzi tәsir (júdá jenil shinig'io') denede zәrүrli funktsionallıq өzgeris payda etpeydi. Solay etip dene ushin unamli jumis kөlemin taңlap alio' talap etiledi. Deneniң jumis kolemine beyimlesio'i onin shiniqkanlig'ina baylanisli baladı. Shinig'io'din daslepki o'aqitlarinda denenin tez өzine kelio'i az jumis kolemin orinlag'an jag'dayinda baykaladi, al үlken kolemli jumistan keyin deneniң өzine kelio'i kөp o'aqitqa zөziladi. Bul dene shinig'io'nin keri tәsirin aңlatadi. Usig'an baylanisli shiniqtirio' jumisiniң dәslepki o'aqitlarinda jumis kөlemin өsirio' paydasiz baladı. Dene shinig'io'i o'aqtinda jumis kөlemin abaylap joqarilitio' kerek baladı, al jүdә joqarilap ketio'i duris nәtiyje bermeo'i mүmkin.
Jumis kөleminiң kem-kemnen joqarilao'i hәr tүrli iske asirilio'i mүmkin:
1. Tuwri siziq boylap jumis kөlemi (sabaqtan sabaqqa, hәpteden hәptege t. b.) jokarilaydi, bul jag'dayda sabaq aralig'indag'i interval kөbirek baladı.
2. Jumis koleminin asten asip bario'i - bunda osio' mugdari bir-neshe sabaq dao'aminda turakli baladı. Bunda keyinde kalio'shilardi alding'ilardin dәrejesine jetkerio'ge mүmkinshilik kөbirek baladı hәm unamli nәtiyjege erisio'ge baladı. Nәtiyjede ulken kөlemdegi jumiskqa deneniң beyimlesio'i jeterli mugdarda otedi.
3. Jumis koleminin tolqin tarizli osio'i-kem-kemnen jokarilau jumis mugdarinin birden osio'i menen baylanistirilip iretlestiriledi, al keyin tóbeenletiledi. Jumistin bul tүri shiniqtirio' jumis kolemin jokarilatio'g'a mүmkinshilik beredi.
Al bunday jag'dayda jumis kolemi menen onin intensivligi arasinda kapustaa-karsiliq payda baladı. Sebebi: bul ekeo'ide belgili uaqitka deyin ten rao'ajlanio'i mүmkin, keyin ala jumis koleminin jokarilap bario'i nәtiyjenin bir qәlipte bolio'ina alip keledi hәm intensivlikti tóbeenletedi, al intensivliktin jokarilaui jumis mugdarin tóbeenletio'di talap etedi. Sanın ushin daslep jumis kolemi osiriledi, al intensivlik búring'i mugdarda saklanadi yamasa azmaz jokarilatio'g'a baladı, belgili uaqittin өtio'i menen jumis kolemi búring'i xalinda saklanadi yamasa kemeytiledi, al intensivlik mүmkinshiligi shókkishninsha jokarilatiladi.
Bunday shiniqtirio' jumisinin barisinda shipakerdiң jardemisiz denege unamli jumis kolemin anıqlau qıyın baladı. Mıs: Jana kelip atirg'an sportwı jumis kolemin tajriybeli sportwı siyakli orinlaui mүmkin. Al, bul ele al ushin unamli (optimal') jumis kolemi bolip kalmao'i mүmkin. Sebebi: Sal kolemdegi (daslepki) jumisti orinlaudi dao'am ete berse nәtiyje hәm den saulig'i tóbeenlep ketedi. Sanlıqtan beriletug'in jumis kolemi sportshinin den saulig'ina saykes bolio'i kerek. Dene tәrbiyada denege unamli jumis kolemin anıqlap bilio' en axmiyetli o'aziypalardin biri. Mug'allim aǵıwılardin jas өzgesheliklerine saykes jumis kolemin anıqlau menen birge bag'darlamani hәm tekserio' molsherin basshiliqka alio'i tiyis. Sebebi: Bizdegi duzilgen bag'darlama, oqio'shilarg'a koyilatug'in talaplar ilimiy jaktan hәm kop jilliq tajriybe menen daliyllengen.
Izbe-izligin saqlaw prinsipi.
Bul princip boyinsha jumis eki jag'dayda iske asiriladi:
1. Uyrenilgen hәreket arkali, teńis emes shinig'io'di үyrenio'.
2. Jenil shinig'io'lardi үyrenip, keyin quramali shinig'io'lardi үyrenio'. Bul eki jag'dayda de hәreket sapasin rao'ajlandirio'g'i, bilim berio'ge hәm kөnligio'di qәliplestirio'ge bag'darlang'an.
Jana hәreket ebeteyi hәm kөnligio'i búrin qәliplesken uqip hәm kөnligio'lerdiң tiykarinda (jardeminde) payda baladı. Búrin үyrknilgen shinig'io'lar jana materiallardı isleu ushin jardemshi retinde paydalaniladi. Ayrım jag'daylarda jana shinig'io'lar onisizda үyrenilio'i mүmkin, albette bul үyreniletug'in hәrekettin maxsetine baylanisli.
Shinig'iwlardin qıyın hәm jenilligi onin koordiңatsiyaliq quramalilig'ina hәm jumsalatug'in kushtin shámbesina baylanisli. Mıs: Turnikte tartilio' koordiңatsiyasi boyinsha jenil, al orinlau qıyın, kop kush jumsau talap etiledi. Sanın menen birge bul sportshinin psixologiyaliq tayarlig'inada baylanisli. Mıs: biyik gimnastika brevnosinda turio' pas brevnoda (uzınına koyilg'an arnao'li ag'ash) jurio'ge salistirg'anda qıyın.
Sonlıqtan oqiwshilarg'a quramali shinig'io'lardi үyretio'de jardemshi shinig'io'lardi iretlestirip paydalanio' paydali nәtiyje beredi.
Jeke princip.
Dene tәrbiya jumisinda oqio'shilardin jeke өzgesheliklerin esapka alio' arkali alardin uqip mүmkinshiligin rao'ajlandirio'g'a baladı. Oqio'shilardin jeke mүmkinshiligine qarap үyretio'diң zárúrligi tөmendegilerge baylanisli:
1. Tayarlang'anliqlarinin өzgeshelikleri;
2. Jinis hәm jas ayırmashiliqlari;
3. Jumis kolemine hәm sırtqı ortaliqka beyimlesio'shiligi;
4. Shinig'io'di orinlaug'a jeke katnasi.
Klass oqio'shilari menen dene tәrbiya jumisi uaktinda jeke princip alardin dene tayarlig'in jinisin esapka alip taparlarg'a ajiratip tapsirma berio' arkali iske asiriladi. Daslepki uaqitlari, ele oqio'shilardin jeke ebeteyi ayirilmay turg'an payitta, taparg'a bolip үyretio' usili jaksi nәtiyje beredi.
Uyretiwdin’ standart metodin hәm ilajlarin (kuralin) oqio'shilardin ilgerileushiligi dao'am etkenge shekem paydalanio'g'a baladı. Eger onin nәtiyjeligi tóbeenlese jeke tapsirma berio' usilina otken makul baladı. Bunday jag'dayda oqio'shilar bag'darlama materialların xarqiyli metodlar menen jumis kolemin hәm dem alio'di iretlestirio' menen unamli үyrenedi.
Bunday uyretiw sistemasın duzerde mug'allim oqio'shilardin barliq jeke өzgesheliklerin esapka alio'i tiyis. (Mıs: psixologiyaliq, uqip, jinis, tayarlig'i t. b.)
Oqiw jumisinda jeke үyretio'di oqio'shilar sporttin tүrin tańlap alg'annan keyin paydalang'an makul baladı.
Jeke tapsirma berip orinlatio'din tiykarg'i kөrsetkishi bolip, oqio'shida payda shókkishn osio'shiliginin turaklilig'i, oqio' materialların tolıq iyeleo'i hәm alardin bekkemlenio'i esaplanadi.
Dene tәrbiyanin principlerin tallag'animizda alardin mazmunı hәm atkaratug'in xizmeti bir-biri menen tig'iz baylanisli hәm uksas. Bular dene tәrbiya jumisinin nizamliqlarin hәm tareplerin xarakterleydi.
Sáne hәm aktiv principi dene tәrbiyanin baska principlerin iske asirio'da jetekshi axmiyetke iye. Oqio'shilardin үyretio'ge aktiv hәm sanali katnasi oqio' materialinin jumis koleminin, (qıyın, jenil) onin mүmkinshiligine saykes kelio'ine baylanisli. Janede oqio'shilardin qızig'io'shilig'in, aktiv iskerligin shinig'io'lardi үyretio'diң kөrgizbeligi, unamlilig'i, úzliksizligi menen rao'ajlandirio' mүmkin. Demek barliq principler tig'iz baylanisli. Mıs: Jumis koleminin asten osio'i, izbe-izligin saklau, jeke principlerdi paydalanbay turip jumis kolemin jokarilatio' usillarin iske asirio' mүmkin emes.
Atap aytkanda jokaridag'i aytilg'an principlerdi jeke paydalanio' tiyisli nәtiyje bermeydi. Tek barlig'in biriktirip iske asirio' arkali dene shiniguinin waziypasin duris sheshiw.